*

του ΗΛΙΑ ΜΑΛΕΒΙΤΗ

Όταν ο Ντόναλντ Τραμπ, κατά τη διάρκεια της πρώτης του θητείας (2017-2020) παρείχε φονικά όπλα στην Ουκρανία, κάτι που είχε αρνηθεί να πράξει ο προκάτοχός του Ομπάμα, (τους πυραύλους Javelin που υπενθύμισε στον Ζελένσκι, όταν άναψαν τα αίματα προχθές), ήταν φιλο-Ουκρανός, ηθικά ανεπίληπτος, ακριβοδίκαιος και υπέρμαχος της δημοκρατίας;

Και τώρα, κατά τη δεύτερη θητεία του, που έχει ξακαθαρίσει σε κάθε τόνο ότι θέλει να φέρει την ειρήνη στο πολεμικό μέτωπο, και ότι δεν προσφέρει στρατιωτικές εγγυήσεις που απαιτεί ο Ζελένσκι ως αντάλλαγμα της συμφωνίας για την εκμετάλλευση των ουκρανικών σπανίων γαιών, είναι ανάλγητος, φιλο-Ρώσος, κυνικός και στυγνός εκμεταλλευτής;

Ούτε το ένα ούτε το άλλο, ούτε στην πρώτη ούτε στη δεύτερη περίπτωση. Τόσο πριν όσο και τώρα, τα συμφέροντα των ΗΠΑ θεωρεί ότι εξυπηρετεί και την πολιτική της, όπως αυτά διαμορφώνονται ήδη από την περίοδο Ομπάμα και όπως τα αντιλαμβάνεται πλέον ο ίδιος. Τότε ως προσπάθεια επέκτασης της αμερικανικής σφαίρας επιρροής και περικύκλωσης της Ρωσσίας, μα και αποκοπής της Ευρώπης από τη Ρωσσία, τώρα (που έχει κιόλας εξασφαλιστεί η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από τις ΗΠΑ) ως απεμπλοκή της Ρωσσίας από έναν σφιχτό εναγκαλισμό με την Κίνα και αναγνώριση εν τοις πράγμασι της ύπαρξης ενός πολυπολικού κόσμου. Ωμά και απερίφραστα, άλλοτε συγκεκαλυμμένα και υπό τον πέπλο της ηθικής, άλλοτε απροσχημάτιστα, επιθετικά κι εκβιαστικά οι ΗΠΑ (όπως και κάθε ισχυρή χώρα) εξακολουθούν να πράττουν αυτό που έπρατταν πάντα, την επιδίωξη του εκάστοτε σκοπούμενου συμφέροντός τους και της επιβολής της ισχύος τους, με τον πλέον πρόσφορο τρόπο. Εάν οι Ευρωπαίοι (ή οι δύσμοιροι Ουκρανοί), εθισμένοι στην άκριτη υποτέλεια που μεταπολεμικά έχουν επιδείξει στις ΗΠΑ, νομίζουν ότι η ατλαντική υπερδύναμη ενδιαφέρεται για την οικουμενική επικράτηση των ηθικών αξιών, της αλήθειας και του δικαίου, μόνο και μόνο επειδή κάποια χρονική στιγμή συνέπεσε η αμερικανική ρητορεία να χαϊδεύει ώτα και κοινά ευρωπαϊκά συμφέροντα, αυτό λέει πολλά για την ευρωπαϊκή αντιληπτικότητα και ευήθεια. Εν ολίγοις, εκεί όπου η αυτοσυντήρηση θα έπρεπε να είναι το κύριο και βασικό θεμέλιο των ευρωπαϊκών κοινωνιών, προκρίθηκε η ψευδαισθητική συμμόρφωση με οιονεί θρησκευτικού κύρους ηθικές επιταγές, που μασκάρευαν την πλήρη συμμόρφωση στις αμερικανικές επιταγές. Γι’ αυτό εξάλλου προκρίνονται και πάλι τώρα οι τόσες ηθικολογικές εξάρσεις και συναισθηματικές αντιδράσεις τόσο απέναντι στον πόλεμο όσο και προς την αλλαγή φρουράς της αμερικανικής υπερδύναμης, ταυτόχρονα με την απλουστευτική δαιμονοποίηση του Πούτιν και της Ρωσσίας ως του απόλυτου κακού. Συζήτηση και δράση για πιθανή και τελεσφόρο διέξοδο από την εξάρτηση και τον εγκλωβισμό από τα τείχη που οι Ευρωπαίοι έφτιαξαν με τα ίδια τους τα χέρια ουδεμία. Αρές, εξορκισμοί, αναθέματα και πού και πού καταφυγή σε ηθικοπλαστικές οιμωγές, συνοδευμένες ενίοτε με ειρωνική απαξίωση για τους «βαρβάρους». Το σάστισμα και η αγωνία βέβαια, της ζωής χωρίς την ασφάλεια της αμερικανικής προστασίας πια, δεν κρύβεται.

Κι όλα αυτά μέσα σε έναν τραγέλαφο λογικών αντιφάσεων: οι ίδιοι άνθρωποι που λοιδορούν ως αδύναμο τον Πούτιν γιατί δεν μπορεί να φτάσει ως το Κίεβο και έχει ανάγκη τη συνδρομή των βορειοκορεατικών στρατιωτικών δυνάμεων, για να τα βγάλει στοιχεωδώς πέρα, ιδεοληπτικά και εμμονικά κραυγάζουν καθημερινώς το μάντρα της τεράστιας απειλής που συνιστά η Ρωσσία για την Ευρώπη…

Οι Ουκρανοί εδώ και τρία χρόνια έχουν πολεμήσει με σθένος και γενναιότητα εναντίον της ρωσσικής εισβολής. Και έχουν θυσιάσει τις ζωές τους κατά δεκάδες χιλιάδες, pro patria. Άμωμοι αυτοί… Κι όμως, παρά την τρίχρονη οικονομική και στρατιωτική βοήθεια από τις ΗΠΑ και την ΕΕ, η Ουκρανία και έχει φτάσει σε εξαιρετικά δύσκολη θέση ώστε να αδυνατεί να στρατολογήσει άνδρες για τον πόλεμο (το υπενθύμισε ο Βανς στον Ζελένσκι) και ούτε τους Ρώσσους μπορεί να μετακινήσει από τα κατακτημένα εδάφη (ας το πω μόνο έτσι απλά, κι ας μη μιλήσω για ήττα). Αντί για την προοπτική της ειρήνης, τι άλλο ονειρεύεται ο Ζελένσκι ή οι ηγεσίες της ΕΕ που δηλώνουν τη στήριξή τους στον ίδιο; Τη συνέχιση του πολέμου; την προσδοκία στρατιωτικής νίκης; Και τίνι τρόπω άραγε; Μήπως εννοούν πως σκέφτονται να στείλουν ευρωπαϊκό στρατό, δηλαδή οι Ευρωπαίοι να στείλουν τα παιδιά τους να πολεμήσουν στην Ουκρανία; Καλό είναι να το γνωρίζουν αυτό οι θαυμαστές και οι χειροκροτητές του Ζελένσκι κι ας αναλογιστούν τις πιθανές συνέπειες ενός τέτοιου εγχειρήματος για όλη την ήπειρο. Ή μήπως και σκοπεύουν να συνεχίσουν τον στρατιωτικό εξοπλισμό της Ουκρανίας, πιθανότατα με αγορασμένα αμερικανικά όπλα δι’ ευρωπαϊκών χρημάτων (ο κυνισμός μπορεί να έχει πολλές κι απρόσμενες εκφάνσεις), καθώς η ευρωπαϊκή στρατιωτική παραγωγή έχει στερέψει ακόμη και για τη δική τους άμυνα; Κι έτσι να συνεχίσει να χύνεται κι άλλο νεανικό ουκρανικό αίμα στο σφαγείο, ώστε να δικαιώνεται η ηθική ανωτερότητα της Ευρώπης;

Ή απλά όλα αυτά είναι «κούφια λόγια» και «θεατρικά»; Φαντάζομαι πως κι ο ίδιος ο Ζελένσκι θα νιώθει εξάλλου πόσο ισχυρή είναι η ευρωπαϊκή στήριξη της… Κάγια Κάλας ή του πρωθυπουργού του Λουξεμβούργου, ή πόσο πρόκειται να διαρκέσει η πολωνική ή η βρετανική και η ιταλική φερειπείν βοήθεια και δέσμευση, που διαρκώς και επιμόνως προσβλέπει προς την ατλαντική συμμαχία, ώστε να φροντίσει να αφήσει ανοικτούς διαύλους επικοινωνίας και να (ξανα)καταφύγει στον αμερικανό πρόεδρο… (Ας μην σχολιάσω δε πόσο τα ηθικολογικά και συναισθηματολογικά εγερτήρια στα ΜΚΔ στηρίζουν τόσο τον Ζελένσκι όσο και συνιστούν αντίσταση και πλήττουν τον Τραμπ).

Ας σημειώσω πάντως πως τόσο οι Πολωνοί, που έσπευσαν πρώτοι να δηλώσουν τη στήριξή τους μετά το ναυάγιο των συνομιλιών, όσο και ο Γ.Γ. του ΝΑΤΟ συνέστησαν απερίφραστα στον Ζελένσκι να συμφιλιωθεί με τον Τραμπ, γιατί κανείς δεν μπορεί να του προσφέρει μεγαλύτερη προστασία. Όσο για τον δικό μας πρωθυπουργό, παραμένει ακόμη αμίλητος γιατί θα αναλογίζεται πιθανολογώ πως η Ελλάδα, επί της θητείας του, από την Αλεξανδρούπολη ως την Κρήτη είναι απολύτως, μονοτρόπως και αποκλειστικώς, ζευγμένη στο άρμα των ΗΠΑ (αν δεν ανησυχεί για την ίδια τη θέση του).

///

Αντί να καταφύγω στον Θουκυδίδη, προτίμησα να διαβάσω ξανά μια κλασική ομιλία του πατέρα της κοινωνιολογίας Μαξ Βέμπερ, που βρίσκω πάντα εξόχως ενδιαφέρουσα, «Η πολιτική ως κάλεσμα και επάγγελμα». Αντιγράφω:

Τρεις μπορούμε να πούμε ότι είναι οι ιδιότητες οι κρίσιμες για τον πολιτικό: το πάθος, το αίσθημα ευθύνης, το μέτρο. Το πάθος με την έννοια την αντικειμενική: η παθιασμένη αφοσίωση σ’ έναν αντικειμενικό σκοπό, σε μια «υπόθεση», και στο θεό ή το δαίμονα που τη διαφεντεύει. Όχι με την έννοια εκείνης της εσωτερικής στάσης, που ο […] Ζίμμελ συνήθιζε να αποκαλεί «στείρο αναβρασμό» […] και «λειτουργεί στο κενό χωρίς καμιά αίσθηση ευθύνης απέναντι στην πραγματικότητα. Διότι από μόνο του βέβαια το πάθος, κι ας το βιώνει κάνεις σαν γνήσιο, δεν οδηγεί πουθενά. Το πάθος δεν κάνει έναν άνθρωπο πολιτικό, εάν δεν τεθεί στην υπηρεσία ενός «σκοπού», μιας «υπόθεσης», με την ευθύνη για την συγκεκριμένη υπόθεση να λειτουργεί σαν άστρο προσανατολιστικό της δράσης. Τέλος, απαιτείται (και αυτή είναι η καθοριστική ψυχική αρετή του πολιτικού) μέτρο, εσωτερική περισυλλογή και νηφαλιότητα ώστε να επιτρέψει κάνεις στον αντικειμενικό κόσμο να επιδράσει επάνω του. Μ’ άλλα λόγια: απόσταση από τα πράγματα και τους ανθρώπους […] Η πολιτική γίνεται με το κεφάλι, όχι μ’ άλλα μέρη του σώματος ή της ψυχής.

Πρέπει να κατανοήσουμε ότι κάθε ηθικά προσανατολισμένη πράξη μπορεί να διέπεται μονάχα από δύο διαμετρικώς αντίθετα και ασυμφιλίωτα μεταξύ τους αξιώματα: μπορεί να καθοδηγείται είτε από την «ηθική του φρονήματος» είτε από την «ηθική της ευθύνης». Όχι βέβαια ότι ηθική του φρονήματος ταυτίζεται με την άρνηση της ευθύνης και η ηθική της ευθύνης με την απουσία φρονήματος. Σε καμία περίπτωση. Είναι όμως αβυσσαλέα η διαφορά τού να πράττεις με οδηγό το αξίωμα της ηθικής του φρονήματος ―για να το διατυπώσουμε θρησκευτικά: «Κάνε το καλό και έχει ο Θεός»― απ’ ό,τι με οδηγό το αξίωμα της ηθικής της ευθύνης ― που σημαίνει ότι είσαι υπόλογος για τις προβλέψιμες συνέπειες των πράξεών σου.

Αν έχουν έστω και ένα ψήγμα αλήθειας και ακρίβειας τα όσα είπε ο Βέμπερ, έναν αιώνα πίσω, για τις αρετές του πολιτικού, και δη σε κρίσιμες για τον λαό του στιγμές, θα ήταν χρήσιμο να αναλογιστεί καθείς κατά πόσο ανταποκρίνονται σε αυτά οι ηγέτες (τουλάχιστον της Δύσης) τις παρούσες ιστορικές στιγμές ή κατά πόσον αιχμάλωτοι της ηθικής ως μέσο δικαίωσής τους, οδηγούν τους λαούς τους σε μοιραίες και απρόβλεπτες περιπέτειες. Έτσι κι αλλιώς η απόλυτη ηθική δεν ενδιαφέρεται για τις συνέπειες.

///

ΥΓ. Επανειλημμένως μπήκα στον πειρασμό να θυμίσω τις επί δεκαετίες φωνές βοώντων εν τη ερήμω σχετικά με την Ευρώπη και την πορεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας, την Ρωσσία και τη σχέση της με την Ευρώπη, το ΝΑΤΟ, τις ΗΠΑ και την πολιτική της τουλάχιστον μετά την κατάρρευση του τείχους το 1989. Φωνές επιφανείς και διακριτές όπως του Κονδύλη, του Λαφονταίν, του Τοντ, του Τσόμσκυ του Μερσχάϊμερ, του Σακς, όπως και άλλων ένθεν κακείθεν του Ατλαντικού. Προτάσεις, κρίσεις, επισημάνσεις, προειδοποίησεις, φευ, εις ώτα μη ακουόντων… Μόνοι και γνήσιοι «ευρωπαϊστές» απέμειναν σήμερα οι άβουλοι και θλιβεροί γραφειοκράτες που έχουν φέρει την Ευρώπη στην ανυπόληπτη θέση που βρίσκεται σήμερα, καταφεύγοντας μόνον σε ιδεοληπτικές ηθικολογικές κρίσεις και εμμονές. Αντί πολλών λοιπόν παραπέμπω εδώ στην ελληνική μετάφραση της πρόσφατης ομιλίας του Τζέφρεϋ Σακς στο Ευρωκοινοβούλιο, στις 19 Φεβρουαρίου 2025. Πέραν της γνήσιας και ειλικρινούς αγωνίας του και της εκ των ένδον γνώσης του για την αμερικανική και την ευρωπαϊκή πολιτική, μαζί με τις όποιες εκκλήσεις και προτάσεις του, διατρέχει και όλη την προϊστορία της σημερινής κρίσης.

*

*

*