Κώστας Κουτσουρέλης
Αν η μοντέρνα τέχνη θεμελιώθηκε ιδεολογικά στην καινολατρία, στο Make it New!, η τεχνολογία στη γυμνή της κατάσταση είναι ιδεολογικά ουδέτερη. Ακούγεται παράδοξο, όμως για μεγάλες περιόδους της ιστορίας οι τεχνικές επινοήσεις ήταν απότοκες μιας θεωρητικής περισσότερο φιλοπεριέργειας, έμεναν χωρίς πρακτική εφαρμογή. Και πάντως ήταν αποσυνδεδεμένες από κάθε βελτιοδοξία, κάθε χρησιμοθηρική ή τεχνοκρατική βλέψη. Οι Έλληνες, λ.χ., εφηύραν την ατμομηχανή και οι Κινέζοι την πυρίτιδα, δεν εκμεταλλεύτηκαν όμως τις επινoήσεις τους στη βιομηχανία ή τον πόλεμο. Η δυτική νεωτερικότητα ήταν που το έκανε, εκκινώντας από εντελώς άλλες προκείμενες.
Κάτι τέτοιο σημαίνει εν ολίγοις ότι οι μέλλουσες χρήσεις της τεχνητής νοημοσύνης θα είναι συνάρτηση των πολιτικών και ιδεολογικών προσανατολισμών του μέλλοντος. Θα είναι αυτές υπέρ ή κατά της καινοτομίας; Θα προεκτείνουν γραμμικά τον τωρινό ατομοκεντρικό ηδονισμό ή θα ανοίξουν τον δρόμο μήπως στο αντίθετό του, σε έναν νέο κολλεκτιβιστικό ασκητισμό; Θα αντανακλούν την τωρινή μαζικοδημοκρατική αφθονία ή θα γίνουν όργανο ενός καθεστώτος ανάγκης, μιας ζηλωτικής θεοκρατίας λ.χ. που θα έρθει στα πράγματα μετά από μια οικολογική συντέλεια ή έναν πυρηνικό αρμαγεδδώνα; Θα έχουμε μια απρόβλεπτη διασταύρωση στοιχείων από όλες αυτές τις τόσο διαφορετικές μεταξύ τους εκδοχές; Δεν το γνωρίζουμε.
Ήδη σήμερα η τεχνητή νοημοσύνη υπηρετεί πολλούς αφεντάδες χωρίς αυτό να μας κάνει ιδιαίτερη εντύπωση: τα κράτη της Δύσης λ.χ. και την Κίνα ή το Ιράν· τον τακτικό στρατό του Ισραήλ και τις «τρομοκρατικές» ομάδες που το αντιμάχονται· τις πάσης φύσεως και είδους πολυεθνικές του πλανήτη και τους τυχοθήρες χάκερ που τις δοκιμάζουν· τα θεσμικά κατεστημένα κόμματα και τα κινήματα βάσης που τα αντιπολιτεύονται κ.ο.κ. Παρότι προβάλλεται ως μέσο ενισχυτικό του πλουραλισμού, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι χρησιμοποιείται αφειδώς ως κρησάρα λογοκριτική στο διαδίκτυο από την πρώτη μέρα. Και αυτό θα εξακολουθήσει να γίνεται: για κάθε απόβλεψη πολιτική ή άλλη θα επινοηθεί και μια ανάλογη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, αυξάνοντας εκθετικά την ηθική αβεβαιότητά μας απέναντί της.
Αυτή όμως είναι η φύση κάθε τεχνικής επινόησης, ότι διατίθεται ελεύθερα προς κάθε χρήση, το φάρμακο του ενός είναι το φαρμάκι του άλλου και τούμπαλιν. Ηθική αβεβαιότητα σημαίνει εδώ ότι είναι συνήθως αδύνατο να τοποθετήσουμε στο φάσμα του καλού/κακού τις επιπτώσεις μιας τεχνικής επινόησης, ακριβώς επειδή είναι ταυτοχρόνως και θετικές και αρνητικές. Στην τεχνολογία της σχάσης του ατόμου λ.χ. βασίζονται σήμερα περίπου 440 σταθμοί ηλεκτρικής ενέργειας που καλύπτουν το 10% των παγκόσμιων αναγκών, από τη μια, και 12.500 πυρηνικές κεφαλές που μας απειλούν με απόλυτη εξολόθρευση, από την άλλη – ποιος μπορεί να σταθμίσει εδώ με ασφάλεια τον λόγο κόστους/οφέλους; Ειδικά σε ό,τι αφορά την τεχνητή νοημοσύνη, όπως τονίζει ο ιστορικός Νηλ Φέργκιουσον,
«θα ήταν βαρύνον λάθος να προεξοφλήσουμε ότι η χρήση που θα κάνουμε αυτής της νέας τεχνολογίας θα είναι ως επί το πλείστον για παραγωγικούς και όχι καταστρεπτικούς σκοπούς».
Περίπου βέβαιο είναι πάντως ένα: ότι η σχέση της τεχνητής νοημοσύνης με τον πολιτισμό δεν θα είναι εκείνη που διαφημίζουν και επαγγέλλονται μεγαλόφωνα η τρέχουσα πολιτική και οικονομία. Ο λόγος είναι απλός και ακούει στο όνομα ενός ειρωνικού νόμου, της ετερογονίας των σκοπών. Η θέληση πράγματι οδηγεί, αλλά όχι εκεί που θέλει. Ο Έλον Μασκ πρόσφατα επεσήμανε ένα γεγονός, ευχερώς εξακριβώσιμο: τους τελευταίους δύο αιώνες όλες οι δημοφιλείς προγνώσεις για το μέλλον διαψεύστηκαν. Στην καλύτερη περίπτωση, τις εξελίξεις προδιέγραψαν παρατηρητές που στον καιρό τους πέρασαν απαρατήρητοι ή είχαν περιθωριακό ρόλο. Το ίδιο θα συμβεί και τώρα.
(Απόσπασμα από την εισήγηση με θέμα "Τεχνη και Τεχνητή νοημοσύνη" που θα εκφωνήσω αύριο το μεσημέρι στο 5ο ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΚΑΙ ΝΟΥΣ, το οποίο διεξάγεται σε κεντρικό ξενοδοχείο της Αθήνας. Για όσους ενδιαφέρονται να το παρακολουθήσουν διαδικτυακά, βλ. παραπομπή στα σχόλια.)
