Οκτώ χρόνια πριν το τέλος του 20ου αιώνα, δεν θα ήθελα να επιβαρύνω την ήδη υπάρχουσα σύγχυση με την προσωπική μου θολή μαρτυρία. Επισημαίνω όμως τον απόλυτο θρίαμβο του κρατικού φασισμού, την οριστική εγκατάσταση του “στερεότυπου” και των μεταλλαγμένων και τέλος την επιτυχή μεταμόσχευση του τηλεοπτικού κοντρόλ-σύστεμ στον κοινωνικό κορμό.
Νίκος Νικολαΐδης
- Αναπαραγωγή πνευματικού κεφαλαίου ή μείνε στο καλούπι
Όσοι λίγο πολύ έχουν ασχοληθεί με ακαδημαϊκές εργασίες, θα μπορούν να διαβεβαιώσουν ότι αυτό που αναμένεται από αυτούς δεν είναι να σπάσουν την πεπατημένη και να αναδείξουν νέα μονοπάτια γνώσης. Απεναντίας, καλούνται να επικαλεστούν γνωστές πηγές ως αυθεντίες, οι οποίες επαναλαμβάνονται για κάποιο ζήτημα, προκειμένου να αναπαράγουν ένα αναμενόμενο αποτέλεσμα τύπου «έκθεση ιδεών». Με άλλα λόγια, ασκούνται συστηματικά στο πώς να αναπαράγουν συστηματικά αναμενόμενα αποτελέσματα.
Η επίκληση στις στατιστικές μετρήσεις –που έχει αντικαταστήσει την επίκληση στα θεία προ πολλού– έχει γίνει το νέο μέτρο για την αλήθεια. Βέβαια, στην πραγματικότητα, τα ίδια τα ερευνητικά ερωτήματα καθοδηγούν από πριν τα μονοπάτια της απάντησης. Βρίσκεις ό,τι ψάχνεις. Όμως, μήπως είναι υπερβολή, ας πούμε, μια νηπιαγωγός να γνωρίζει καλύτερα το SPSS (πρόγραμμα επεξεργασίας δεδομένων) από ό,τι τη σημασία των μύθων και των παραμυθιών;
Όμως, το ζητούμενο είναι να σκεφτόμαστε μηχανικά, να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο με μηχανιστικούς όρους και να παράγουμε δεδομένα διαρκώς, όπως παράγουμε προϊόντα αδιαλείπτως στο βασίλειο του ασύδοτου εξουσιοφρενή εφιάλτη. Τα δεδομένα είναι το νέο προϊόν κι αυτό καλείται να κάνει η επιστήμη σήμερα: να παράγει με τη σειρά της νέα δεδομένα, τεράστιους όγκους για κάθε ανάγκη, χρηματοδοτούμενη μάλιστα από τεράστιες οικονομικές επιχειρήσεις, που επιθυμούν να εδραιώσουν ένα αφήγημα.
Δεν είναι τυχαίο ότι τα πανεπιστήμια (οποιασδήποτε κατεύθυνσης, θεωρητικής, πρακτικής ή θετικής) συχνά καλούνται να αφιερώνονται ανά δεκαετία περίπου στην εδραίωση μιας νέας ιδέας:
- εθνικιστικές ιδέες: Ως «λογικό» προχώρημα του εθνικισμού, καλλιεργήθηκε η αντίληψη από μερίδα ιστορικών, κοινωνιολόγων, εθνολόγων, αλλά ακόμη και βιολόγων, ότι οι άνθρωποι είναι ανώτεροι ή κατώτεροι με βάση την φυλή τους. Οι «αλήθειες» αυτές οδήγησαν στην πολιτικοποίηση και εδραίωση του ρατσισμού, στην ναζιστική θηριωδία, η οποία λάτρεψε ιδέες ευγονικής -από όλη την «πολιτισμένη» Δύση-, αφανισμού όσων δεν πληρούν τις «σωστές βιολογικές προϋποθέσεις».
- εξελικτικισμός: βιολογία, ιστορία, αρχαιολογία, κοινωνιολογία κλπ. διατείνονταν ότι όλοι βαδίζουμε σε ένα μεγάλο εξελικτικό μονοπάτι, στο τέλους του οποίου βρίσκεται ο «αναπτυγμένος δυτικός πολιτισμός» κι όπου όλοι αργά ή γρήγορα θα φτάσουν/φτάσουμε.
- η ιδέα του ευγενούς αγρίου: η ιδέα ενός χαμένου παραδείσου, μιας ιδανικής χαμένης κοινωνίας, που πέρασε ανεπιστρεπτί, όπου οι άνθρωποι ήταν αθώοι σε βαθμό ηλιθιότητας, καθώς είχαν πλήρη άγνοια της κατάστασής τους. Η γνώση («το προπατορικό αμάρτημα») τους μετέτρεψε σε τέρατα που σφάζονταν μεταξύ τους και τους ανάγκασε να ζήσουν σε σύνθετες πολιτισμικά κοινωνίες γεμάτες νόμους.
- η ιδέα του άγριου καθάρματος: υποστήριξε το ακριβώς αντίθετο· ο άνθρωπος στη φυσική του κατάσταση είναι ένα τέρας, που χρειάζεται ένα κράτος να τον βάλει στη θέση του.
- έμφυλες ταυτότητες: μια τάση των τελευταίων δεκαετιών, η οποία αποδομεί πλήρως την ιδέα της διάκρισης σε φύλα (κοινωνικά και βιολογικά). Εν συντομία, η διάκριση σε θηλυκό και αρσενικό είναι ψευδής. Το ουδέτερο είναι μια προτίμηση που τείνει να εδραιώνεται στον δημόσιο λόγο. Το ουδέτερο, βέβαια, ταιριάζει μια χαρά και σε μια μηχανή.
Οι παραπάνω ιδέες είναι ενδεικτικές και γνωρίζουμε λίγο-πολύ την κατάληξη των περισσοτέρων από αυτές. Το βασικό κοινό τους υπόβαθρο είναι ότι τείνουν να απορρίπτουν όλες τις άλλες απόψεις που προηγήθηκαν από αυτές και να τις αντικαθιστούν παντού στον δημόσιο λόγο με το δικό τους αφήγημα. Η ακαδημαϊκή κοινότητα σε όλο τον κόσμο σηκώνει τα μανίκια και καλείται να βρει το αφήγημα αυτό παντού: στις σύγχρονες κοινωνίες, στο ψυχολογικό μας υπόβαθρο, στην προϊστορία, στην τέχνη όλου του κόσμου κι όλων των εποχών, στη βιολογία, την ιστορία, την ιατρική και όπου αλλού μπορεί να ταιριάξει.
- Η επανάληψη είναι μητέρα της μάθησης
Ενδεχομένως, να έχετε παρατηρήσει ότι τα τελευταία χρόνια (σχεδόν μια δεκαετία) η λεγόμενη οικονομική κρίση οδήγησε «παλαιού τύπου» μέσα ενημέρωσης να συρρικνωθούν ή να κλείσουν. Για παράδειγμα, Η ανάγνωση εφημερίδας μοιάζει σε μεγάλο βαθμό μια απολιθωμένη συνήθεια. Ίσως κάποιοι τις αγοράζουν και τις διαβάζουν σπίτι τους «κρυφά», ποιος ξέρει; Θα λέγαμε πως πλέον η δημόσια ανάγνωση εφημερίδας σε καφέ μοιάζει κάτι σαν θεατρικό βουβό μονόπρακτο.
Τι σημαίνει όμως η ανάγνωση μιας είδησης σε χαρτί και σε τι διαφέρει από την ψηφιακή και μάλιστα σε «έξυπνο» κινητό τηλέφωνο; Αν κάναμε ένα πείραμα και βάζαμε έναν άνθρωπο να διαβάσει την ίδια είδηση σε κινητό και μετά σε χαρτί σίγουρα θα διαπιστώναμε διαφορές ακόμη και στην ταχύτητα της ανάγνωσης, πόσο μάλλον στα ποιοτικά της αποτελέσματα (η λέξη ποιοτικός εδώ είναι φορτισμένη ουδέτερα). Κάποιος που θα ήθελε να κάνει στον εαυτό του το εν λόγω πείραμα, θα διαπίστωνε θεαματικά αποτελέσματα ακόμη και στις εγκεφαλικές του λειτουργίες, μα και στον τρόπο που θα βίωνε την ίδια την ανάγνωση, πίνοντας ήρεμα χωρίς να βιάζεται τον καφέ του.
Αλλά ας αφήσουμε τα πειράματα και ας παρατηρήσουμε και κάτι ακόμη. Αν διαβάσουμε την είδηση για ένα γεγονός σε διαφορετικά ηλεκτρονικά μέσα, σύντομα θα διαπιστώσουμε ότι αναπαράγουν σχεδόν πανομοιότυπα (ή και χωρίς το σχεδόν) μια είδηση, χωρίς να γίνεται καν στοιχειωδώς ρεπορτάζ. Πολύ συχνά, όσον αφορά στα διεθνή, έχει να κάνει με την (κακή και χωρίς επιμέλεια) μετάφραση ενός κειμένου, που αναπαράγεται αστραπιαία, αναμασιέται διαρκώς και αποτελεί την κεντρική είδηση με την οποία όλοι ασχολούνται.
Η είδηση αυτή αναπαράγεται ως μοντέλο για την πραγματικότητα, δημιουργεί ένα κανάλι σκέψης, με βάση το οποίο ο εγκέφαλος μαθαίνει να αναγνωρίζει την είδηση ως αληθή ή ψευδή όχι με βάση το περιεχόμενό της, αλλά με βάση τον τρόπο που διατυπώνεται. Ο Μπωντριγιάρ τα είχε πει τόσο ωραία στο Ομοιώματα και προσομοίωση¸ που δεν έχει νόημα να τον αναπαράγουμε απλώς εδώ. Το ίδιο το ομοίωμα είναι αληθινό και εν τέλει δεν έχει σημασία το αληθινό από το ψευδές, όταν όλα έχουν χάσει το νόημά τους. Τα μέσα είναι οι προσομοιωτές: γίνονται το ίδιο το μήνυμα, για να μας εξασκήσουν στο πώς να σκεφτόμαστε. Τελικά, το πώς σκεφτόμαστε είναι πιο σημαντικό από το τι σκεφτόμαστε και εκεί στοχεύουν όσοι επιδιώκουν να απορροφήσουν την προσοχή μας.
Τα πάντα θα γίνουν μια εικόνα ή έγιναν κιόλας, για να λέμε και τα πράγματα με το όνομά τους. Οπότε, αρκούν ορισμένοι κολοσσοί «κοινωνικών» δικτύων να απορροφήσουν μερικά μέσα ενημέρωσης (τα λέμε έτσι, για να συνεννοούμαστε) και το αποτέλεσμα είναι εγγυημένο. Οι ρεπόρτερ που έχουν απομείνει σπάνια φτάνουν να φέρουν στο ευρύ κοινό μια είδηση έστω όπως αυτοί την έζησαν και την αποτύπωσαν. Επιπλέον, η δυσπιστία που έχει καλλιεργηθεί απέναντι στους φορείς ειδήσεων είναι τόσο μεγάλη, που αξίζει να απορεί κανείς για ποιον λόγο τις διαβάζουμε ή (ακόμη περισσότερο) να τις σχολιάζουμε.
Ποια πραγματικότητα να σχολιάσουμε άραγε; Και ποιο είναι το νόημα αυτής της πραγματικότητας; Και σε ποια πραγματικότητα μπορείς πλέον να αντιταχθείς όταν κι εσύ που αντιδράς σε μια κατάσταση γίνεσαι μέρος αυτής της άνευ νοήματος σούπας, όπου όλα έχουν κονιορτοποιηθεί. Και ποιοι είναι τελικά οι αποδέκτες του μηνύματος; Τα ερωτήματα αυτά ο καθένας τα απαντάει διαφορετικά. Και δεν τα διατυπώνουμε με διάθεση «Ματαιόητις ματαιοτήτων».
- Η κουρασμένη/κουραστική επιστήμη
Η ιατρική από θεραπευτική μέθοδος και τέχνη μετατράπηκε σε επιστήμη που επικεντρώνεται στην ασθένεια και υποβιβάζει τον άνθρωπο σε αντικείμενο, όπως πολύ εύστοχα ανέδειξε στο έργο του Ιατρική/Πολιτική ο Φώτης Τερζάκης[1]. Η βιολογία με τη σειρά της εκφυλίστηκε από λόγος για τη ζωή ή τα έμβια όντα, σε λόγο, κυρίως. για τα βακτήρια, τα μικρόβια, τα γονίδια και τους ιούς στη συνάντησή της με την ιατρική. Και μόνο στο άκουσμα των παραπάνω λέξεων, οι υπόλοιποι αδαείς υποχωρούν και αφήνουν άλλους να αποφασίζουν για το σώμα τους.
Μια απλή εξέταση αίματος περιλαμβάνει τόσους άγνωστους όρους για τον ίδιο τον άνθρωπο από τον οποίο αυτό προέρχεται, που κουράζεται κανείς και παραιτείται οποιαδήποτε απόπειρας κατανόησης. Είμαστε μόνο γονίδια, μικρόβια, βακτήρια και ιώσεις; Ή είμαστε και πολλά ακόμη; Δεν έχει σημασία τι έχουμε ζήσει, πώς το βιώσαμε, ποιο είναι το οικοσύστημα στο οποίο ζούμε; Ανάμεσα σε ποιους ανθρώπους ζούμε; Ποιες συνήθειες έχουμε; Όλα αυτά που είμαστε και γίναμε είναι πολύ σημαντικά για την υγεία μας και διαμορφώνουν και το ιστορικό των ασθενειών μας και τον τρόπο που νοσούμε και θεραπευόμαστε.
Όλα αυτά μοιάζουν αστεία, βέβαια, σε έναν γιατρό, ο οποίος απευθείας ως καλός επιστήμονας θα βιαστεί να μας εντάξει σε μια στατιστική κατηγορία (άνδρας/γυναίκα, ηλικιακή ομάδα, βάρος, ύψος κλπ.). Θα μας ρωτήσει για τη διατροφή μας και θα μας πει τι να αποφεύγουμε, λες και βγαίνουν τόσο οι γιατροί, όσο και οι ασθενείς από το ίδιο καλούπι. Οι γιατροί σπάνια κοιτάζουν τους ασθενείς, όταν απλώς καταγράφουν τα συμπτώματά τους και τα προτεινόμενα φάρμακα. Ενδεχομένως, τους φαίνονται όλοι πανομοιότυποι.
Η φαρμακευτική αγωγή είναι αυτονόητα ίδια για όλους, ανάλογα με τα συμπτώματα που παρουσιάζουν. Συχνότατα, υπάρχει παντελής αδιαφορία για τα αίτια μιας ασθένειας και την αντιμετώπισή τους και η προτεινόμενη θεραπεία -ακόμη κι όταν έχει αμφίβολα αποτελέσματα- είναι αφόρητα δαπανηρή. Και όλα τα παραπάνω, υπό τις συνθήκες που διαμορφώνεται η λεγόμενη δημόσια υγεία, είναι όλο και λιγότερο προσβάσιμα και όλο και περισσότερο απάνθρωπα.
Είναι σύνηθες για τους ασθενείς, αλλά και για τους εργαζόμενους στην υγεία, στην πορεία τους προς τη θεραπεία, αρκετά συχνά, μπαίνοντας σε όλη αυτή τη γραφειοκρατική απρόσωπη οργάνωση, να χάνουν τον εαυτό τους και να ταυτίζονται με την ίδια την ασθένεια. Το αποτέλεσμα είναι να δυσκολεύονται να βιώσουν την ζωή τους και να γίνονται έρμαιο εξαντλητικών οδηγιών. Έτσι, ενώ όλα αυτά φαίνονται να τους κρατούν στην ζωή, αντιθέτως τους διατηρούν σε κατάσταση διαρκούς φόβου και απομόνωσης, τους απομακρύνουν από την ουσία της ύπαρξής τους.
- Η ίδια η ζωή νοσεί
Τόσα νεκρά ζώα και δέντρα, θάλασσες και λίμνες γεμάτες νεκρά ψάρια (που πέθαναν από έλλειψη οξυγόνου,) ασθένειες ζώων με ευφάνταστα ονόματα κι εμείς αναρωτιόμαστε ακόμη για ποιον λόγο δεν είμαστε υγιείς. Αυτό που μας ενδιαφέρει να μάθουμε είναι αν κινδυνεύουμε εμείς οι άνθρωποι, που η δική μας ζωή είναι η μόνη άξια να υπολογιστεί.
Πολλοί αναρωτιούνται πώς θα επιβιώσουν μετά από μια πυρηνική καταστροφή, ενώ δεν τους απασχολεί το γιατί να επιβιώσουν αυτοί μετά από μια καταστροφή που θα αφανίσει ολόκληρα οικοσυστήματα; Ποιο είναι το νόημα να ζει κάποιος σε ένα απονεκρωμένο οικοσύστημα, σε μια έρημο ζωής;
Αυτό που κάθε μέρα χρειάζεται να σκεφτόμαστε είναι αν καταφέραμε να ζήσουμε πραγματικά άλλη μια μέρα ή βυθιστήκαμε σε μια ακόμη ανούσια μέρα επιβίωσης, που πέρασε με την ψευδαίσθηση ότι κάναμε πολλά σημαντικά ή επικοινωνήσαμε στ’ αλήθεια.
- Αναζήτηση ενέργειας: είναι απεριόριστη;
Είναι η ενέργεια που απαιτείται για να στηρίξει την Τεχνητή Νοημοσύνη αυτή τη στιγμή διαθέσιμη; Είναι επαρκής; Στα μεγαλεπήβολα οράματα των τεχνο-φεουδαρχών φαίνεται αυτή τη στιγμή να παίζονται όλα για όλα. Ενώ η πορεία σε ένα μέλλον όπου οι μηχανές θα είναι «πιο έξυπνες και δραστήριες» από τα έμβια όντα φαίνεται αναπόφευκτη, όσα έζησαν όλοι οι υπόλοιποι πριν από εμάς μάς φανερώνουν ότι τίποτε δεν είναι αναπόφευκτο. Κι ας μη βιαζόμαστε να υποστηρίξουμε ότι αυτό που ζούμε δεν έχει ξανασυμβεί˙ όλα όσα συνέβησαν ως τώρα κάποια στιγμή εμφανίστηκαν για πρώτη φορά.
Αυτό δεν το υποστηρίζουμε για καλλιέργεια εντυπώσεων. Είναι μια κατάσταση που έχει να αντιμετωπίσει η ελίτ της τεχνολογίας. Κι αυτό, επίσης, δεν σημαίνει ότι, αν λυθεί «το πρόβλημα», αυτό θα γίνει με θεμιτά μέσα. Ο άνθρωπος, όπως φάνηκε ως τώρα, είναι ένα διαρκές πειραματόζωο του εαυτού του. Όσο κι αν κάποιες φωνές ομιλούν για δικαιώματα ανθρώπων, ζώων, δασών, ποταμών και λοιπών φυσικών στοιχείων, ο νόμος δεν είναι αυτός που θα συγκρατήσει οποιονδήποτε να υλοποιήσει τα οράματα ολοκληρωτισμού τους. Ο νόμος υπάρχει για ακριβώς τον αντίθετο λόγο.
Ο νόμος είναι η πιο εύσχημη δικαιολογία των ισχυρών, για να εδραιώνουν την εξουσία τους. Νόμος είναι το δίκαιο του ισχυρού, που λέει κι ο Θρασύμαχος στον Σωκράτη στην Πολιτεία.
Η ζωή θέλει ζωή
Όλα αυτά τα θραύσματα του καθρέφτη δεν διεκδικούν άλλη μια θέση επιστημονικού θέσφατου. Δεν θέλουν να πείσουν. Θέλουν να στρέψουν την προσοχή μας κάπου. Όταν περνάμε μπροστά από καθρέφτες, μην τους προσπερνάμε. Κάτι περισσότερο θα έχουν να μας πουν από τις οθόνες και τις κάμερες που στρέφουμε πάνω μας καθημερινά. Ας μπούμε πάλι στο σώμα μας, ας γίνουμε πάλι έμβιοι για αρχή. Η ζωή θέλει να συναντά άλλη ζωή, για να της δείχνει ποια είναι και που πηγαίνει.
Αναρχική συλλογικότητα Πυργῖται
σύντροφοι για την Αναρχική απελευθερωτική δράση
[1] Φώτης Τερζάκης, Ιατρική/Πολιτική (εκδόσεις Αλήστου Μνήμης: Αθήνα 2021).
