Η αλήθεια και η ντροπή
Quodlibet - 24 Ιανουαρίου 2023
Μετά από όσα συνέβησαν τα τελευταία δύο χρόνια, είναι δύσκολο να μην αισθανόμαστε κάπως λειψοί, να μην νιώθουμε -είτε το δεχόμαστε είτε όχι- ένα είδος ντροπής. Δεν είναι η ντροπή που ο Μαρξ περιέγραψε ως "ένα είδος εσωτερικευμένης οργής", στην οποία έβλεπε μία δυνατότητα επανάστασης. Είναι μάλλον η "ντροπή του να είσαι άνθρωπος" για την οποία μιλούσε ο Πρίμο Λέβι αναφερόμενος στα στρατόπεδα, η ντροπή εκείνων που είδαν αυτό που δεν έπρεπε να είχε συμβεί. Είναι μια τέτοια ντροπή - όπως σωστά έχει ειπωθεί - που αισθανόμαστε, εκ των υστέρων, μπροστά στην υπερβολική χυδαιότητα, μπροστά σε ορισμένες τηλεοπτικές εκπομπές, στα πρόσωπα των παρουσιαστών τους και στα αυτάρεσκα χαμόγελα των ειδημόνων, των δημοσιογράφων και των πολιτικών που εν γνώσει τους υιοθέτησαν και διέδωσαν ψέματα, αναλήθειες και ανομίες- και συνεχίζουν να το κάνουν με πλήρη ατιμωρησία.
Όποιος έχει γνωρίσει αυτή τη ντροπή, ξέρει ότι δεν έχει γίνει γ' αυτό καλύτερος. Αντίθετα, γνωρίζει, όπως επαναλάμβανε ο Σάμπα [Ιταλός ποιητής, από τους σπουδαιότερους του 20ου αι. -σ.σ.], ότι είναι "πολύ πιο λίγος από ό,τι ήταν πριν" - πιο μοναχικός, ακόμη και αν έχει αναζητήσει φίλους και συντρόφους, πιο σιωπηλός, ακόμη και αν προσπάθησε να μιλήσει, πιο ανίσχυρος, ακόμη και αν κάποιος άκουσε τον λόγο του. Υπάρχει όμως ένα πράγμα που δεν έχει χάσει, και μάλιστα το έχει κερδίσει με έναν απροσδόκητο τρόπο: μια ορισμένη εγγύτητα σε κάτι για το οποίο δεν βρίσκει άλλο όνομα από την "αλήθεια", την ικανότητα να διακρίνει τον ήχο αυτής της λέξης, την οποία μπορεί κανείς να πιστέψει ότι είναι αληθινή μόνο όταν την ακούει. Γι' αυτό και πάνω σ' αυτό μπορεί να καταθέσει τη μαρτυρία του. Ενδεχομένως -χωρίς αυτό να είναι βέβαιο- ο χρόνος, όπως λέει η παροιμία, θα φέρει τελικά στο φως την αλήθεια και θα της αναγνωρίσει -ποιος ξέρει πότε- το δίκιο της. Αλλά δεν είναι αυτός ο σκοπός της μαρτυρίας του. Αυτό που τον αναγκάζει να μη σταματήσει να καταθέτει είναι μάλλον η ιδιαίτερη ντροπή του να είναι, παρ' όλα αυτά, άνθρωπος - γιατί, παρ' όλα αυτά, οι άνθρωποι είναι επίσης εκείνοι που, με τα λόγια και τις πράξεις τους, τον ανάγκασαν να νιώσει τη ντροπή.
Giorgio Agamben
Ο χειρουργός ή Η εξαγωγή της πέτρας της τρέλας . 'Εργο του Jan Sanders van Hemessen (1550-1555). Museo del Prado. Φωτ. Wikimedia commonsΗ θέση της πολιτικής
Quodlibet - 9 Ιανουαρίου 2023
Οι δυνάμεις που προωθούσαν την παγκόσμια πολιτική ενότητα φαίνονταν τόσο πολύ ισχυρότερες από εκείνες που προωθούσαν μια πιο περιορισμένη πολιτική ενότητα, όπως η ευρωπαϊκή ενότητα, ώστε θα μπορούσε να γραφτεί ότι η ευρωπαϊκή ενότητα θα μπορούσε να είναι μόνο "ένα παράπλευρο υποπροϊόν, για να μην πούμε ένα άχρηστο υποπροϊόν της παγκόσμιας ενότητας του πλανήτη". Στην πραγματικότητα, οι δυνάμεις που πιέζουν για ενότητα αποδείχθηκαν ανεπαρκείς τόσο για τον πλανήτη όσο και για την Ευρώπη. Αν η ευρωπαϊκή ενότητα, προκειμένου να οδηγήσει σε μια πραγματική συνταγματική συνέλευση, θα προϋπέθετε κάτι σαν "ευρωπαϊκό πατριωτισμό", ο οποίος δεν υπήρχε πουθενά (και του οποίου η πρώτη συνέπεια ήταν η αποτυχία των δημοψηφισμάτων να εγκρίνουν το υποτιθέμενο ευρωπαϊκό σύνταγμα, το οποίο, από νομικής άποψης, δεν είναι σύνταγμα αλλά μόνο μια συμφωνία μεταξύ κρατών), η πολιτική ενότητα του πλανήτη προϋπέθετε έναν ακόμη πιο άπιαστο "πατριωτισμό του είδους ή/και του ανθρώπινου γένους". Όπως ορθά επεσήμανε ο Gilson, μια κοινωνία πολιτικών κοινωνιών δεν μπορεί να είναι η ίδια πολιτική, αλλά χρειάζεται μια μεταπολιτική αρχή, όπως ήταν η θρησκεία, τουλάχιστον στο παρελθόν.
Είναι επομένως πιθανό ότι αυτό που προσπάθησαν να επιτύχουν οι κυβερνήσεις μέσω της πανδημίας να είναι ακριβώς ένας τέτοιος "πατριωτισμός του είδους". Αλλά το κατάφεραν μόνο με έναν παρωδιακό τρόπο, με τη μορφή ενός κοινού τρόμου απέναντι σε έναν αόρατο εχθρό, το αποτέλεσμα του οποίου δεν ήταν η παραγωγή μιας πατρίδας και κοινοτικών δεσμών, αλλά μιας μάζας που βασιζόταν σε έναν πρωτοφανή διαχωρισμό, αποδεικνύοντας ότι η απόσταση δεν μπορούσε σε καμία περίπτωση -όπως απαιτούσε ένα ειδεχθές και εμμονικά επαναλαμβανόμενο σύνθημα- να αποτελέσει έναν "κοινωνικό" δεσμό.
Η ιατρική ως θρησκεία
Προφανώς πιο αποτελεσματική ήταν η προσφυγή σε μια αρχή ικανή να αντικαταστήσει τη θρησκεία, η οποία βρέθηκε αμέσως στην επιστήμη (στην προκειμένη περίπτωση στην ιατρική). Αλλά ακόμη και εδώ, η ιατρική ως θρησκεία έδειξε την ανεπάρκειά της, όχι μόνο επειδή, σε αντάλλαγμα για τη σωτηρία μιας ολόκληρης ύπαρξης, μπορούσε να υποσχεθεί μόνο υγεία έναντι της ασθένειας, αλλά επίσης και πάνω απ' όλα επειδή, για να επιβληθεί ως θρησκεία, η ιατρική έπρεπε να παράγει μια κατάσταση αδιάκοπης απειλής και ανασφάλειας, στην οποία οι ιοί και οι πανδημίες θα διαδέχονταν οι μεν τους δε αδιάκοπα και στην οποία κανένα εμβόλιο δεν εγγυόταν την ηρεμία που η μετάληψη ήταν σε θέση να προσφέρει στους πιστούς.
Το εγχείρημα της δημιουργίας ενός πατριωτισμού του είδους απέτυχε σε τέτοιο βαθμό, ώστε τελικά χρειάστηκε η προσφυγή για άλλη μια φορά και με θράσος στη δημιουργία ενός συγκεκριμένου πολιτικού εχθρού, ο οποίος δεν προσδιορίστηκε τυχαία μεταξύ εκείνων που είχαν ήδη παίξει αυτόν τον ρόλο: Ρωσία, Κίνα, Ιράν.
Η πολιτική κουλτούρα της Δύσης δεν έχει κάνει ούτε ένα βήμα από αυτή την άποψη προς μια διαφορετική κατεύθυνση από αυτή την οποία είχε πάντα ακολουθήσει, και μόνο αν αμφισβητηθούν όλες οι αρχές και οι αξίες στις οποίες βασίζεται, θα είναι δυνατόν να σκεφτούμε διαφορετικά τη θέση της πολιτικής, πέρα από τα έθνη-κράτη και το παγκόσμιο οικονομικό κράτος.
Giorgio Agamben
Εξάγoντας την πέτρα της τρέλας (circa 1494 and circa 1516). 'Εργο του Hieronymus Bosch. Museo del Prado. Φωτ. Wikimedia commonsΑΠΟ: LIFO - lifo.gr/blogs/almanac
