Μια συνέντευξη με τον Μάρεϋ Μπούκτσιν
Συγγραφείς: Γιουτζήν Έκκλι, Μάρεϋ Μπούκτσιν
Η συνέντευξη που ακολουθεί είναι η ελαφρώς επεξεργασμένη απομαγνητοφώνηση μιας συνομιλίας μεταξύ του Bookchin και του Eugene Eccli για το περιοδικό Alternative Sources of Energy.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ οικολογία;
Θα έλεγα ότι η οικολογία δεν είναι απλώς ένα πρόβλημα της σχέσης των ανθρώπων με τον φυσικό κόσμο, αλλά κι ένα πρόβλημα των ανθρώπινων όντων μεταξύ τους. Δεν υπάρχει μόνο το βασίλειο της φυσικής οικολογίας, υπάρχει επίσης το βασίλειο της κοινωνικής οικολογίας και της αστικής οικολογίας. Η οικολογική θεώρηση είναι, καταρχάς, ολιστική. Δηλαδή, «το όλον είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του». Η οικολογική θεώρηση είναι, επιπλέον, μια κοσμοθεωρία που βλέπει στην ενότητα και στην διαφοροποίηση τη συνολική πορεία όχι μόνο της φυσικής ανάπτυξης, αλλά και της κοινωνικής ανάπτυξης. Προϋποθέτει, επίσης, ότι αυτή η εξέλιξη θα πρέπει να είναι ελεύθερη να βρει τη δική της ισορροπία με αυθόρμητο τρόπο. Χωρίς καταναγκασμό, χωρίς ιεραρχία, χωρίς κυριαρχία. Η ποικιλία πρέπει να αναζητηθεί, ως αξία αυτή καθαυτή, και όχι μόνο στον φυσικό κόσμο, αλλά και στον κοινωνικό κόσμο. Στις νέες μας οικο-τεχνολογίες και στις νέες οικο-κοινότητες μας, θα προωθήσουμε την ποικιλομορφία/διαφοροποίηση. Όταν κάποιος μιλάει για εναλλακτικές πηγές ενέργειας, για παράδειγμα, το πραγματικό πρόβλημα είναι να βρεθεί ένα ποικιλόμορφο μωσαϊκό πηγών ενέργειας. Η ηλιακή ενέργεια από μόνη της δεν αποτελεί λύση, ούτε η αιολική ενέργεια από μόνη της αποτελεί λύση. Αλλά χρησιμοποιώντας την ηλιακή ενέργεια σε συνδυασμό με την αιολική ενέργεια, ας πούμε, μαζί με τη γεωθερμική ενέργεια και την υδροηλεκτρική ενέργεια, έχουμε πλέον ποικιλία/διαφοροποίηση στις πηγές ενέργειας που θα χρησιμοποιήσει μια κοινότητα. Αυτές οι πηγές θα παρείχαν μια νέα ενεργειακή βάση η οποία θα συνεπαγόταν μια ελάχιστη χρήση, ή και ενδεχομένως και καθόλου χρήση των παραδοσιακών πηγών ενέργειας.
Παρατηρήστε εδώ, ότι η διαφοροποίηση χρησιμοποιείται ως λύση του ενεργειακού προβλήματος. Αυτή είναι μια τυπική οικολογική προσέγγιση. Η οικολογία έχει αναγνωρίσει ότι η πορεία της βιολογικής εξέλιξης ήταν η συνεχής διαφοροποίηση της ζωής, η οποία, στην συνέχεια, αποίκισε, με τις διαρκώς μεταβαλλόμενες μορφές της, τη γη. Γνωρίζουμε τώρα ότι η λύση στα προβλήματα των παρασίτων, για παράδειγμα, συνεπάγεται το «παιχνίδι» μιας ποικιλίας διαφόρων ειδών που ανταγωνίζονται μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργείται μια αρμονική κατάσταση. Όσο πιο απλοποιημένο είναι ένα οικοσύστημα, τόσο πιο επιρρεπές είναι σε προσβολή από παράσιτα. Όσο πιο περίπλοκο είναι, τόσο λιγότερο πιθανό να λάβει χώρα προσβολή από παράσιτα.
Αυτή η σκέψη, κατά μία έννοια, ισχύει σε κάθε πτυχή της ζωής. Ο ολοκληρωμένος άνθρωπος, για παράδειγμα, είναι ένας ισορροπημένος άνθρωπος, με μεγάλη ποικιλία ερεθισμάτων και πολύπλευρη ύπαρξη. Η πιο ολοκληρωμένη κοινωνία είναι αυτή που αποτελείται από εξαιρετικά εξατομικευμένες προσωπικότητες, από άτομα που το καθένα έχει μια ύπαρξη που μπορεί να συμμετέχει άμεσα στην αυτοδιαχείριση και τον αυτοέλεγχο.
Αυτή η προσέγγιση ήταν βασική για την ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας στα αρχαία χρόνια –όλοι ήταν ερασιτέχνες σε όλα, και επομένως πιο ολοκληρωμένοι άνθρωποι. Η φράση «χρυσή τομή» πηγάζει από αυτή την προσέγγιση, καθώς και την αναγεννησιακή αντίληψη του Καθολικού ατόμου [στμ. Homo Universalis]. Ωστόσο, αυτή είναι απλώς η οικολογική θεώρηση που εφαρμόζεται τόσο στην ανθρώπινη φύση όσο και στη βιολογική φύση. Εδώ κάνω μια πολύ σημαντική διάκριση μεταξύ μιας οικολογικής θεώρησης και μιας απλής περιβαλλοντικής αντίληψης, η οποία περιλαμβάνει την χειραγώγηση των πραγμάτων με βάση τις αρχές της μηχανικής. Πώς να αποφύγετε τη ρύπανση; Κατασκευάζοντας ένα νέο «μαραφέτι». Αυτή είναι η περιβαλλοντική προσέγγιση. Με την επεξεργασία της παλιάς τεχνολογίας –όχι μια οικο-τεχνολογία, αλλά φτιάχνοντας μια νέα συσκευή προς εγκατάσταση στην ήδη υπάρχουσα τεχνολογία. Σαν έναν καθαριστή, μια αλοιφή για τα εγκαύματα ή οτιδήποτε άλλο.
Φαίνεται να κάνετε μια διάκριση μεταξύ οικολογίας και περιβαλλοντισμού. Μπορείτε να εξηγήσετε περαιτέρω τι εννοείτε με αυτό;
Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που ασχολούνται σήμερα με το θέμα της οικολογίας –εννοώ κυβερνητικούς αξιωματούχους και ακόμη και επιστημονικό προσωπικό– είναι στην πραγματικότητα «περιβαλλοντολόγοι» και όχι «οικολόγοι». Ο περιβαλλοντισμός είναι στην πραγματικότητα (κατά την άποψή μου) μια μορφή αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί βιολογική μηχανική. Η φύση δεν λογίζεται ως ένα οργανικό σύνολο, αλλά ως ένας βιότοπος. Ο φυσικός κόσμος θεωρείται απλώς ως μια αποθήκη φυσικών πόρων. Έτσι, κάποιος μιλάει για «βελτίωση του περιβάλλοντος» και συχνά φέρνει μια περιβαλλοντι(στι)κή προσέγγιση –δηλαδή, μια προσέγγιση «μαγικής σφαίρας»– σε τέτοιες λύσεις. Αυτό που πρέπει να κάνουμε, μας λένε οι περιβαλλοντολόγοι, είναι να σχεδιάσουμε το περιβάλλον με τέτοιο τρόπο ώστε να μην είναι «επιβλαβές» για εμάς. Να προσθέσω, ότι την ίδια περιβαλλοντική προσέγγιση συναντά κάποιος και στους πολεοδόμους. Η πόλη, επίσης, θεωρείται ως μια αποθήκη «αστικών πόρων», παρά ως μια πραγματικά οργανική κοινότητα. Τώρα, η οικολογική προσέγγιση είναι διαφορετική στη βάση της. Οι πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις και οι τροφικές αλυσίδες ή/και η αυθόρμητη ανάπτυξη διαφόρων διεργασιών στη φύση, είναι αυτά που απασχολούν πραγματικά τον οικολόγο. Στην οικολογία, δεν βλέπει κανείς τους ανθρώπους ως μηχανικούς του περιβάλλοντος, προσαρμόζοντας το ίδιο το περιβάλλον μόνο στις ανάγκες των ανθρώπων. Από οικολογική άποψη, τα ανθρώπινα όντα αποτελούν μέρος ενός πολύ μεγαλύτερου συνόλου που ονομάζεται φυσικός κόσμος. Όχι, δεν βρίσκονται «στην κορυφή» του φυσικού κόσμου, όχι, δεν βρίσκονται στην κορυφή μιας βιοτικής πυραμίδας, που λέει ο λόγος, αλλά υφίστανται ως μια όψη της φύσης. Δεν είμαστε οι Άρχοντες του Σύμπαντος, όπως θα ήθελε η Βίβλος να πιστέψουμε –οι κύριοι όλων αυτών που πετούν, έρπουν και κολυμπούν– αλλά μέρος του φυσικού κόσμου και αναζητούμε μια αρμονική σχέση μαζί του.
Η περιβαλλοντική προσέγγιση και η οικολογική προσέγγιση συγκρούονται πραγματικά. Πάρτε για παράδειγμα τις εναλλακτικές πηγές ενέργειας. Όταν οι άνθρωποι προσπαθούν να εφαρμόσουν μια αυστηρά περιβαλλοντική προσέγγιση στην εναλλακτική τεχνολογία, διαπιστώνουμε ότι μπαίνουν σε μια λογική να κατασκευάσουν «τεχνάσματα» – μαγικές σφαίρες, «λύσεις» που αντικατοπτρίζουν στην πραγματικότητα τη μηχανική άποψη αντί για μια οικολογική άποψη.
Για παράδειγμα, πάρτε την πρόταση που λέει να προσπαθήσουμε να λύσουμε τα ενεργειακά μας προβλήματα με την εγκατάσταση ενός γιγαντιαίου ηλιακού ανακλαστήρα στο διάστημα, μεγέθους περίπου 35 τετραγωνικών μιλίων ή οτιδήποτε παρόμοιο. Τώρα αυτή είναι μια τυπική περιβαλλοντική προσέγγιση στο πρόβλημα της ηλιακής ενέργειας. Πώς θα το λύσουν; Με τον ίδιο περίπου τρόπο που προσπάθησαν να λύσουν ενεργειακά προβλήματα πριν από 100 χρόνια. Είναι ακόμα η Βιομηχανική Επανάσταση, η κερδοσκοπική προσέγγιση. Για τους περιβαλλοντολόγους, τα πραγματικά προβλήματα είναι η «αποτελεσματικότητα» και τα κέρδη και η λύση είναι αυτή του βιομηχανικού γιγαντισμού. Όμως τα τεχνολογικά προβλήματα δεν επιλύονται με την ανάπτυξη μιας τεχνολογίας –η οποία είναι ακόμα πέρα από την κατανόηση των ατόμων που υποτίθεται ότι εξυπηρετεί η τεχνολογία. Μια οικολογική προσέγγιση θα απαιτούσε μια ανθρώπινη κλίμακα, η οποία είναι επίσης μια φυσική κλίμακα. Εφ’ όσον τα ανθρώπινα όντα θεωρούνται ως μέρος του περιβάλλοντος –του φυσικού κόσμου– οι τεχνολογικές λύσεις θα πρέπει να βασίζονται σε αυτά που μπορούν να κατανοήσουν τα ανθρώπινα όντα. Θα πρέπει να γίνει μια προσπάθεια ώστε να αναβαθμιστεί η σχέση των ανθρώπων με τη φύση με τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχει σαφής κατανόηση του ρόλου που παίζει η φύση στη ζωή κάθε ατόμου.
Η χρήση του ήλιου δεν θα ήταν ζήτημα δημιουργίας μιας γιγάντιας ηλιακής εγκατάστασης στο διάστημα, η οποία θα ήταν και πάλι στα χέρια των βιομηχανικών ιεραρχών, αλλά θα περιλάμβανε μια αποκεντρωμένη προσέγγιση, τη δημιουργία οικολογικών κοινοτήτων και μια προσπάθεια καλλιτεχνικής «προσαρμογής» της τεχνολογίας στο οικοσύστημα στο οποίο βρίσκεται η κοινότητα. Με αυτόν τον τρόπο, η τεχνολογία θα μεσολαβήσει στη σχέση μεταξύ ανθρωπότητας και φύσης με έναν πραγματικά οργανικό τρόπο. Θα μπορούσαμε, έτσι, να δούμε από την άμεση εμπειρία μας τον ρόλο που παίζει η τεχνολογία στην εναρμόνιση της ανθρωπότητας με τον φυσικό κόσμο. Αντίστοιχα, οι κοινότητες θα ήταν προσαρμοσμένες στο οικοσύστημα στο οποίο βρίσκονται και θα κλιμακώνονται σε μέγεθος σύμφωνα με την κατανόηση τους από τους ανθρώπους της κοινότητας. Τα άτομα θα μάθαιναν πώς να φτιάχνουν τις δικές τους τεχνολογίες –έτσι ώστε η τεχνολογία να μην είναι μια μυστηριώδης δύναμη που κυριαρχεί πάνω τους. Αντίθετα, η τεχνολογία θα γινόταν έτσι, από οικολογική άποψη, ένα μέσο που θα σχετίζεται με τη φύση και θα χρησιμοποιεί τις φυσικές δυνάμεις με έναν οικείο ανθρωπιστικό τρόπο.
Υπάρχει, λοιπόν, μια βαθιά διαφορά μεταξύ των δύο προσεγγίσεων. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την έννοια της γης ως έναν πύραυλο, που λέει ο λόγος, χρησιμοποιώντας τη συστημικού τύπου γλώσσα [στμ. Συστημική: επιστήμη συστημάτων] που είναι τόσο γνωστή στους αναγνώστες των γραπτών του Μπάκμινστερ Φούλερ. Εδώ πραγματικά ασχολείται κάποιος με τον περιβαλλοντισμό, με τη «φυσική μηχανική». Θα «μηχανολογήσουμε» τη φύση. (Γέλια). Η φύση αποτελείται από «πόρους», όχι από μια ολιστική ενότητα. Μια οικολογική προσέγγιση δεν θα χρησιμοποιούσε καν αυτόν τον τύπο γλώσσας.
Στην περιβαλλοντική προσέγγιση, έχετε μια τυπικά ιεραρχική στάση απέναντι στη Φύση. Ο άνθρωπος παίρνει τον έλεγχο της Φύσης! Ξέρετε, ο Άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του (μια πολύ πατριαρχική άποψη, τον «εαυτό του») σαν να στέκεται πάνω από όλα τα έμβια όντα. Ο άνθρωπος «μηχανίζει» τη φύση προς όφελός της. Η οικολογική προσέγγιση είναι διαφορετική. Εδώ, οι διαφορές υπάρχουν, αλλά δεν είναι ιεραρχικά διατεταγμένες, τα ανθρώπινα όντα είναι διαφορετικά από τα ζώα, αλλά όχι ανώτερα ή κατώτερα από αυτά, ή το αντίστροφο. Ομοίως, η βλάστηση, ομοίως, η γη. Το συνέδριο στη Στοκχόλμη [στμ. Σύνοδος των Ηνωμένων Εθνών για το Ανθρώπινο Περιβάλλον στην Στοκχόλμη, 1972] ήταν ένα περιβαλλοντικό συνέδριο. Δεν ασχολούταν με την οικολογία, αλλά με την ανακατασκευή του πλανήτη. Η μεθοδολογία που ενεπλάκη και η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε ήταν δάνεια από τον κόσμο της βαριάς βιομηχανίας, του σχεδιασμού πυραύλων. Ένα πραγματικά οικολογικό συνέδριο θα είχε διεξαχθεί κάτω από εντελώς διαφορετικές συνθήκες και με εντελώς διαφορετικές προοπτικές. Όχι μόνο θα είχε γίνει μια προσπάθεια να εργαστούμε με μια νοοτροπία που βλέπει την ανθρωπότητα ως μέρος της Φύσης και όχι ως κάτι ανώτερο από αυτήν, αλλά θα είχε γίνει μια προσπάθεια να επιλυθούν τα προβλήματα με κοινωνικούς όρους –κάτι που δεν έγινε στη Στοκχόλμη. Δεν μπορεί κανείς να σκεφτεί απλώς μια «οικο-τεχνολογία» ή μια «εναλλακτική τεχνολογία» χωρίς μια εναλλακτική κοινότητα.
Συνοψίζοντας, πρέπει να υπάρχει μια ισορροπία όχι μόνο μεταξύ της ανθρωπότητας και της Φύσης, αλλά και οι μεσολαβητές που υπεισέρχονται σε αυτή τη σχέση –όπως η τεχνολογία– πρέπει επίσης να αποτελούν μέρος του αρμονικού μωσαϊκού.
Πώς βλέπετε να εκφράζεται η οργανική οικολογική άποψη;
Εκφράζεται πρωτίστως στην «αντικουλτούρα», όχι σε επιστημονικά και τεχνικά συνέδρια. Η νεανική αντικουλτούρα κάνει κάποια προσπάθεια, συνειδητά ή διαισθητικά, να αναπτύξει μη ιεραρχικές στάσεις απέναντι στους ανθρώπους και τον φυσικό κόσμο. Και νομίζω ότι αυτή η παρόρμηση είναι πιο σημαντική από τη σκοπιά των τελικών επιτευγμάτων μιας οικολογικής προοπτικής από όλα τα επίσημα κυβερνητικά και ακόμη και επαγγελματικά συνέδρια που γίνονται, ή τις εκστρατείες που λανσάρονται ή τη νομοθεσία που ψηφίζεται.
Πρέπει να μεταμορφώσουμε τους ανθρώπους. Εάν εμείς οι ίδιοι δεν υποστούμε μια αυτο-μεταμόρφωση που αλλάζει τον ίδιο τον τρόπο σκέψης μας και τους τρόπους σύνδεσης μεταξύ μας, τότε δεν θα μπορέσουμε να σχετιστούμε με τον φυσικό κόσμο με οικολογικό τρόπο. Έτσι, νομίζω ότι η καλύτερη προσπάθειά μας να επιτύχουμε αυτό που θα ονόμαζα «οικολογική κοινωνία» –και θεωρώ τη σημερινή κοινωνία ως κατ’ εξοχήν αντιοικολογική– περιλαμβάνει την ανάπτυξη μέσα στο άτομο μιας οικολογικής κουλτούρας και ψυχής.
Από πού πιστεύετε ότι προήλθαν ορισμένες από τις αντιοικολογικές συμπεριφορές;
Λοιπόν, νομίζω ότι η βασική αντιοικολογική στάση προέρχεται από την κυριαρχία του ανθρώπου στον άνθρωπο. Νομίζω ότι ξεκινήσαμε πρώτα με τους ηλικιωμένους που κυριαρχούσαν στους νέους –μετά οι άντρες κυριάρχησαν στις γυναίκες και τελικά οι άνδρες κυριάρχησαν στους άνδρες. Όλα αυτά άρχισαν να παράγουν τις κοινωνικές σχέσεις, και τις νοητικές και ψυχολογικές νοοτροπίες, που οδήγησαν στην έννοια της κυριαρχίας επάνω στη Φύση. Με άλλα λόγια, η κυριαρχία, ως κοινωνική συνθήκη, προβαλλόταν στη σχέση της ανθρωπότητας με τον φυσικό κόσμο.
Αρχίσαμε ακόμη και να αναδιατυπώνουμε τις εικόνες μας για τον φυσικό κόσμο με όρους ιεραρχικής κυριαρχίας. Μιλάμε για το λιοντάρι ως τον «Βασιλιά των Θηρίων» ή μιλάμε για το «ταπεινό» μυρμήγκι. Τώρα, αυτές οι διατυπώσεις είναι μια οικολογική ανοησία. Δεν υπάρχουν βασιλιάδες, πρίγκιπες, δούκες και όλα τα συναφή –δεν υπάρχουν ιεραρχίες– στη Φύση, παρά τα πολλά σκουπίδια που εμφανίζονται ακόμη και σε βιβλία για την οικολογία. Έτσι – θα έλεγα ότι η αντιοικολογική μας αντίληψη προκύπτει από την κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο. Τώρα έχουμε κάτι ακόμα χειρότερο. Με την ανάπτυξη, τέλος, αυτού που ονομάζεται σύστημα της «ελεύθερης» αγοράς –ενός συστήματος που συνεπάγεται την καταστροφή όλων των ειδών των συγγενικών δεσμών, της ευρύτερης οικογένειας, των φυλών, των πρώτων χωριών των αγροτών– αρχίζει η παραγωγή του μοναχικού ατόμου σε μια κοινωνική ζούγκλα, του αληθινού αρπακτικού.
Πώς ταιριάζει η τεχνολογία σε αυτό; Μπορεί να πει κάποιος ότι ως αποτέλεσμα του καπιταλιστικού συστήματος της αγοράς (φυσικά, λόγω των μονοπωλίων, δεν είναι πλέον «ελεύθερο») αρχίζουμε να έχουμε μια επιταχυνόμενη ανάπτυξη της τεχνολογίας. Οι διαφορές μεταξύ της κοινωνίας μας και των προηγούμενων κοινωνιών που βασίζονταν στην κυριαρχία είναι, θα έλεγα, ότι έχουμε αναπτύξει μια τόσο τρομερή τεχνολογία που μπορούμε να κάνουμε πολύ μεγαλύτερη ζημιά από τις προκαπιταλιστικές κοινωνίες του παρελθόντος. Αλλά οι ίδιες συμπεριφορές υπήρχαν μετά την καταστροφή της κοινωνίας των ομάδων με κοινή καταγωγή και των φυλών, και αναπτύχθηκαν υπέρτατα στο πλαίσιο του συστήματος της αγοράς.
Το αποτέλεσμα είναι ότι βρίσκουμε μια σύγκλιση δύο τάσεων. Η πρώτη είναι η κυριαρχία, μεγιστοποιημένη σε σημείο υπερβολής όπου η εξουσία γίνεται αυτοσκοπός. Στον σύγχρονο καπιταλισμό, που βασίζεται στη συσσώρευση εμπορευμάτων, η «παραγωγή μόνο για χάρη της παραγωγής» γίνεται αυτοσκοπός. Από την άλλη πλευρά, συγκλίνοντας με αυτό, βλέπουμε την ανάπτυξη της τεχνολογίας σε τέτοιο βαθμό που οι συμπεριφορές που βασίζονται στην κυριαρχία μπορούν, μέσα σε μια γενιά, να προκαλέσουν μεγαλύτερη ζημιά από όση είχε προκληθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Αναφέρατε ότι ελπίζετε πως τα πράγματα αλλάζουν – πως υπάρχουν δυνατότητες στην «αντικουλτούρα». Γιατί υπάρχει μια τέτοια ιστορική εναλλακτική σε αυτό το σημείο;
Λοιπόν, νομίζω ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει φέρει την ιεραρχική κοινωνία στα όρια της ανάπτυξής της. Είναι πλέον καταφανώς σαφές, ότι οι παραδοσιακοί θεσμοί που υπήρχαν για χιλιάδες χρόνια δεν θα λειτουργούν πλέον. Ο κόσμος έχει αντιδράσει σε αυτή την πραγματικότητα. Νομίζω ότι υπάρχει μια μεγάλη ένταση μεταξύ αυτού που υπάρχει και αυτού που υπήρχε εδώ και χιλιάδες χρόνια. Για εκείνα τα χιλιάδες χρόνια ήμασταν πραγματικά περιορισμένοι από τη στενότητα [στμ. έλλειψη, ανεπάρκεια]. Η τεχνολογία ήταν τόσο υπανάπτυκτη που οι άνθρωποι, ακόμα κι αν είχαν αρκετά να φάνε, ένιωθαν υλική ανασφάλεια. Οι εποχιακές διακυμάνσεις, οι αλλαγές στον καιρό και το κλίμα, θα μπορούσαν να προκαλέσουν είτε γιορτή, είτε λιμό.
Αλλά σήμερα έχουμε αναπτύξει μια τεχνολογία που θα μπορούσε να παρέχει υλική ασφάλεια. Άμεσα για τους ανθρώπους του Πρώτου Κόσμου, και αρκετά γρήγορα για τους ανθρώπους του Τρίτου Κόσμου. Και νομίζω ότι λόγω αυτής της εξέλιξης της τεχνολογίας οι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι πολλοί θεσμοί και κοινωνικές σχέσεις που είχαν νόημα για χιλιάδες χρόνια είναι σήμερα παράλογοι. Κατά ειρωνικό τρόπο, η τεχνολογία που τώρα υποδουλώνει τους ανθρώπους, θα μπορούσε να τους απελευθερώσει –με άλλα λόγια, να γίνει μια «απελευθερωτική τεχνολογία».
Υπάρχει τώρα μια τεράστια ένταση μεταξύ της ορθολογικής, ανθρωπιστικής και αληθινά οικολογικής κοινωνίας που θα μπορούσε να υπάρξει –και της παράλογης, αντι-ανθρώπινης και αντιοικολογικής κοινωνίας που υπάρχει σήμερα. Και αυτή η ένταση, νομίζω, προκάλεσε μια απόρριψη του καθιερωμένου Συστήματος σε μια κλίμακα που πραγματικά δεν έχουμε ξαναδεί.
Μπορείτε να προχωρήσετε πιο αναλυτικά στο τι εννοείτε με τον όρο «απελευθερωτική τεχνολογία»;
Λοιπόν, παράλληλα με την υπάρχουσα τεχνολογία –με την οποία εννοώ τις γιγάντιες εγκαταστάσεις που παράγουν τα πιο βασικά προϊόντα μας– αρχίζουμε να βλέπουμε την ανάπτυξη ενός εντελώς νέου τύπου τεχνολογίας. Αυτή η τεχνολογία βασίζεται σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας που δεν χρειάζεται να ρυπαίνουν ή το πολύ να παράγουν μόνο ένα ελάχιστο ποσό ρύπανσης. Βασίζεται σε συσκευές εξοικονόμησης εργασίας που μπορούν πλέον να κλιμακωθούν σε ανθρώπινες διαστάσεις και να παράγουν προϊόντα με διάρκεια. Πρόκειται για τεχνολογίες που προσφέρονται σε αποκεντρωμένους τύπους κοινοτήτων, και έτσι συμφωνούν με το όραμα της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής κλιμακωμένης σε ανθρώπινες διαστάσεις.
Αντιπαραβάλλετε το παραπάνω με τον τεράστιο κρατικό μηχανισμό, τις τεράστιες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και τις μεγάλες πόλεις που έχουμε σήμερα.
Τώρα έχουμε εναλλακτικές πηγές ενέργειας για τα ορυκτά καύσιμα που χρησιμοποιούνται σήμερα, ακόμη και για τα μελλοντικά πυρηνικά καύσιμα. Αυτές οι εναλλακτικές λύσεις συνίστανται στην εκ νέου χρήση των στοιχειωδών δυνάμεων της Φύσης, τον ήλιο, τον άνεμο, τις παλίρροιες και ούτω καθ’ εξής. Σε συνδυασμό, θα μπορούσαν να είναι υποκατάστατα των καυσίμων υδρογονανθράκων που χρησιμοποιούμε σήμερα.
Παρομοίως, έχουμε αναπτύξει, είτε σε πιλοτική μορφή, είτε στο τραπέζι του σχεδιαστή, νέες διαδικασίες παραγωγής χάλυβα που μπορούν πλέον να κλιμακωθούν σε σχεδόν οποιαδήποτε διάσταση. Δεν είμαστε πλέον δέσμιοι των ελασματουργείων-γιγάντων και των τεράστιων εγκαταστάσεων που έχουν στιγματίσει το τοπίο του Πίτσμπουργκ για γενιές. Δεν χρειάζεται πλέον να έχουμε γιγάντια εργοστάσια συναρμολόγησης αυτοκινήτων.
Έπειτα, υπάρχει μια πολύ εξελιγμένη ερασιτεχνική τεχνολογία που θα μπορούσε να ενισχύσει τη δεξιοτεχνία ως συμπλήρωμα στη μαζική παραγωγή και στις τεράστιες εγκαταστάσεις που τη συνοδεύουν. Μια ορθολογική χρήση της γης θα μπορούσε να επιφέρει μια αποκέντρωση των πόλεων και έναν «επαναποικισμό» ολόκληρου του πλανήτη σε μια πραγματικά οικολογική βάση. Διαλύστε τις πόλεις και αναπτύξτε τις νέες τεχνολογίες – ορθολογικά. Διασυνδέστε τις μικρότερες κοινότητες τεχνολογικά. Αυτές οι κοινότητες θα πρέπει να προσαρμοστούν προσεκτικά στα οικοσυστήματα των οποίων αποτελούν μέρος.
Τρεις αρχές φαίνεται να λειτουργούν εδώ. Η πρώτη είναι ότι αναπτύσσουμε μια τεχνολογία πολλαπλών χρήσεων σε μικρή κλίμακα – μηχανήματα που μπορούν να αναλάβουν πολλές διαφορετικές εργασίες. Δεύτερον, μόλις αναπτύξουμε μια κοινότητα ορθολογικού τύπου, μπορούμε να παράγουμε αγαθά που θα διαρκέσουν, αντί για αγαθά που έχουν σχεδιαστεί σκόπιμα για να γίνουν απαρχαιωμένα και που απαιτούν συνεχή ανανέωση. Με άλλα λόγια να παράξουμε – ποιοτικά αγαθά.
Τρίτον, δεν χρειαζόμαστε πλέον γιγάντιες εγκαταστάσεις για την παραγωγή πολλών από τα προϊόντα που χρειαζόμαστε σήμερα για την επιβίωση και την άνεσή μας. Αυτές οι τρεις γραμμές ανάπτυξης καθιστούν πλέον δυνατή τη γέννηση αληθινών οικολογικών κοινοτήτων που είναι κλιμακωμένες στις ανθρώπινες διαστάσεις στις οποίες οι άνθρωποι μπορούν να ελέγχουν άμεσα την κοινωνία τους.
Αυτό που πραγματικά έχω στο μυαλό μου, αν κάποιος θέλει να επιστρέψει σε μια ιστορικά λογική εικόνα, θα ήταν η ελληνική πόλις. Η αρχαία Αθήνα, και οι διάφορες πόλεις που υπήρχαν στην ελληνική ακτογραμμή και στα νησιά, και σε τμήματα της Ιταλίας πριν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατακτήσει τη μεσογειακή κοινωνική ζωή, ήταν από πολλές απόψεις – αν όχι επακριβή παραδείγματα – ενδιαφέροντα παραδείγματα για το πώς οι άνθρωποι μπορούν να δημιουργήσουν άμεσες δημοκρατίες σε κλίμακα στις ανθρώπινες διαστάσεις. Στηνπόλη, ο πολίτης μπορούσε να κατανοήσει τις κοινωνικές διεργασίες και τη διαχείριση της κοινότητας, άρα να συμμετέχει άμεσα στη διεξαγωγή της διαχείρισης αυτής.
Όσον αφορά τις μελλοντικές πόλεις, μπορούμε να οραματιστούμε ότι θα συνδέονται μεταξύ τους με γεωργικές και βιομηχανικές δραστηριότητες. Μπορούμε, επίσης, να οραματιστούμε αυτές τις κοινότητες ως αρκετά μεγάλες ώστε να αποφευχθεί η εξάλειψη οποιουδήποτε τύπου πολιτισμού – αλλά όχι τόσο μεγάλες ώστε να μην μπορεί κανείς να κατανοήσει τον πολιτισμό που δημιουργείται. Καλά ισορροπημένα γεωργικά, οικολογικά και όσον αφορά τους λεγόμενους «πόρους» που θα ήταν διαθέσιμοι, θα ζούσαν σε αρμονία με τα οικοσυστήματα στα οποία βρίσκονται, επιστρέφοντας στη φύση ό,τι της αφαιρέθηκε. και, στην πραγματικότητα, βελτιώνοντας το οικοσύστημα φέρνοντας τη συνείδηση στην υπηρεσία του φυσικού κόσμου.
Αυτές οι πόλεις θα ήταν επίσης ερευνητικές κοινότητες;
Κάποιες θα ήταν. Θα ήθελα να δω την ευρεία ίδρυση «ενεργειακών κέντρων», όπως λέμε. Εννοώ τη συγκέντρωση ενδιαφερόντων και ταλέντων δουλεύοντας κοινά σε μικρές ομάδες. Θα ήθελα να δω τέτοια ενεργειακά κέντρα να αναπτύσσονται σε διάφορα μέρη των Ηνωμένων Πολιτειών και θα ήθελα να δω ανθρώπους – διαφορετικών ταλέντων– να αξιοποιούν τις ικανότητές τους σε έργα που μπορούν πραγματικά να αποδείξουν τη σκοπιμότητα των νέων τεχνολογιών που είναι διαθέσιμες ή υπό ανάπτυξη. Τέτοιες ερευνητικές κοινότητες θα ήταν κοινότητες δημιουργικής εργασίας. Θα δημοσίευαν το δικό τους υλικό, θα έφτιαχναν έργα επίδειξης (μοντέλα για να τα εξετάσουν άλλοι) και, εν ολίγοις, θα συμμετείχαν σε ένα νέο είδος «Διαφωτισμού» που θα λάβει χώρα όχι μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά σχεδόν παντού.
Θα έβλεπα αυτά τα ενεργειακά κέντρα ως «κομμούνες του Διαφωτισμού», αν θέλετε. Θα προσπαθούσαν να προωθήσουν και να φιλοξενήσουν τις πολιτιστικές αλλαγές που σιγά-σιγά συντελούνται σε αυτή τη χώρα, φτάνοντας σε κάθε γωνιά της μέχρι να αλλάξει επαρκώς η συνείδηση, ώστε η πλειοψηφία να θέλει μια συνολική ανασυγκρότηση της κοινωνίας.
Για παράδειγμα, μερικοί φίλοι και εγώ σχεδιάζουμε να ιδρύσουμε ένα τέτοιο ενεργειακό κέντρο όχι πολύ μακριά από την πόλη της Νέας Υόρκης, όπου το σχέδιο είναι να κατασκευάσουμε ηλιακά σπίτια και ανεμογεννήτριες και να εργαστούμε με τις νέες τεχνολογίες. Εάν υπήρχαν πολλά τέτοια ενεργειακά κέντρα σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες, θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην αλλαγή της συνείδησης των ανθρώπων. Τέτοια κέντρα, είναι βέβαιο, ότι αποτελούν μόνο μέρος ενός πολύ μεγαλύτερου συνόλου – συμπεριλαμβανομένης της απελευθέρωσης των γυναικών, του αντιπολεμικού κινήματος, της απελευθέρωσης των παιδιών, των συνεταιρισμών παραγωγών τροφίμων, των λαϊκών ιατρικών κλινικών και πολλά άλλα. Αλλά τα ενεργειακά κέντρα θα έπαιζαν τον ρόλο τους στην απογύμνωση της ιεραρχικής νοοτροπίας που έχει διατηρήσει το σημερινό σύστημα κυριαρχίας.
Θα εργαστείτε για μια πρακτική εφαρμογή εναλλακτικών πηγών ενέργειας, λοιπόν. Ποιες είναι μερικές από τις ιδέες σας σχετικά με τις πρακτικές δυνατότητες αυτής της έρευνας;
Εκτός από την ηλιακή ενέργεια (και αυτός είναι ένας τομέας που αναπτύσσεται κάθε χρόνο) μπορεί κανείς να σκεφτεί τη χρήση υγρού καυσίμου υδρογόνου. Ένας φίλος μου, ο Γουίσον Κλαρκ, γράφει ένα βιβλίο για αυτό το θέμα, αξιολογώντας ολόκληρη την εικόνα των καυσίμων από τη σκοπιά των εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Αυτό το βιβλίο πιθανότατα θα κυκλοφορήσει τον επόμενο χρόνο. Ο Κλαρκ έχει τονίσει ότι, μέσω της ηλεκτρολυτικής διάστασης, χρησιμοποιώντας τον ήλιο ως πηγή αρχικής ενέργειας, μπορούμε πιθανώς να παράγουμε υδρογόνο σε επαρκή ποσότητα για να αντικαταστήσουμε πολλά από τα καύσιμα (πιθανώς όλα) που περιλαμβάνουν την καύση υδρογονανθράκων ή την πυρηνική δραστηριότητα. Νέες ιδέες εμφανίζονται συνεχώς. Θα τονίσω, όμως, την ανάγκη για διαφοροποίηση, για αλληλεπίδραση πολλών ειδών ενεργειακών πόρων. Η ηλιακή ενέργεια δεν θα χρησιμοποιηθεί μόνο για την παραγωγή υδρογόνου, αλλά και για τη θέρμανση του χώρου και πολλά άλλα. Και θα ήταν πολύτιμο να φέρουμε την αιολική ενέργεια και την ενέργεια από τα ύδατα στην εικόνα.
Βασικά, είναι θέμα ανάπτυξης μιας οικολογικής τεχνολογίας, μιας ανθρωπιστικής τεχνολογίας. Ας το πούμε με τα λόγια του Μαρξ: «όχι μόνο ο εξανθρωπισμός της φύσης, αλλά η φυσικοποίηση της ανθρωπότητας» [στμ. Πρόκειται για αυτό που συνθηματολογικά ο Marx εννοεί με τη φράση «Εξανθρωπισμός της φύσης και φυσικοποίηση του ανθρώπου»]. Νομίζω ότι εδώ χρειάζεται μια διαλεκτική, και ο στόχος μας δεν πρέπει να είναι απλώς μια ισορροπία μεταξύ της ανθρωπότητας και του φυσικού κόσμου, αλλά μια ισορροπία μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο και άρα μέσα στην κοινωνία.
Εάν αυτό σημαίνει, ότι μπορούμε να έχουμε ένα καύσιμο –όπως το υδρογόνο που παράγεται από τον ήλιο– που θα μπορούσε να αντικαταστήσει όλες τις πηγές ενέργειας, ακόμη και τις νεωτερικές, πιστεύω ότι δεν πρέπει να το κάνουμε. Θα πρέπει πάντα να έχουμε ένα διαφοροποιημένο μωσαϊκό πηγών ενέργειας –χρησιμοποιώντας, σαν να λέγαμε, όλες τις δυνάμεις της Φύσης έτσι ώστε να αλληλεπιδρούν με τις ζωές μας. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να αναπτύξουμε μια πιο σεβαστική –ακόμη και ευλαβική– στάση απέναντι στον φυσικό κόσμο. Θα καταδεικνύαμε την εξάρτησή μας από τον φυσικό κόσμο, και με αυτόν τον τρόπο, θα παρείχαμε ένα ισχυρότερο κίνητρο για την αντιμετώπιση των οικοσυστημάτων με έναν πραγματικά οικολογικό τρόπο.
Σημείωση:
Οι επισημάνσεις είναι δικές μας
Πηγή:
Δημοσιεύτηκε στο Undercurrents αρ. 4, Άνοιξη 1973, σ. 13–16.
Μετάφραση-απόδοση Π.
Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ.248, Μάιος 2024
