Η τραγωδία των Τεμπών χαρακτηρίζεται ως “τεκτονικό” γεγονός, εξαιτίας των πολλαπλών επιδράσεων που επέφερε σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής των Ελλήνων. Η παρουσίασή της στα ΜΜΕ και ιδιαίτερα στην τηλεόραση, τις περισσότερες φορές υπέκυψε στην εμπορική “ενημερω-διασκεδαστική” διάστασή της, εις βάρος μίας ενδελεχούς δημοσιογραφικής έρευνας που σκοπό θα είχε να φωτίσει τα αίτια της τραγωδίας.
Με αφορμή την επέτειο του ενός έτους από την τραγωδία των Τεμπών, το γεγονός επανέρχεται στην κορυφή της επικαιρότητας, με την μορφή αφιερωμάτων στην τηλεόραση που δομούνται με ένα έντονο συγκινησιακό χαρακτήρα και προσβλέπει στο θυμικό του τηλεθεατή, παρά στην ψύχραιμη ενημέρωση του.
Οι τηλεοπτικοί ενημερωτικοί οργανισμοί στην επιχειρηματική τους διάσταση ενδιαφέρονται πρωτίστως για την προσέλκυση του τηλεθεατή-καταναλωτή. Η προσδοκώμενη υψηλή τηλεθέαση αποφέρει έσοδα μέσω της διαφήμισης στις επιχειρήσεις μέσων μαζικής ενημέρωσης. Αυτή η εμπορική διάσταση των μέσων αναγκάζει τους δημοσιογράφους ως εργαζόμενους σε αυτές, να ενδιαφέρονται να προσελκύσουν το τηλεοπτικό-πελατειακό κοινό.
Ο δημοσιογράφος-παρουσιαστής αντί να παρακολουθεί ψύχραιμα και από απόσταση ένα γεγονός, επιλέγει να γίνει πρωταγωνιστής σε αυτό. Εμπορευματοποίηση, ναρκισσισμός ή και τα δύο τον οδηγούν σε αυτό; Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια εξήγηση.
#Mamaerxomai
Στις 27 Φεβρουαρίου ο τηλεοπτικός οργανισμός πανελλαδικής εμβέλειας MEGA πρόβαλε αφιέρωμα στην τραγωδία των Τεμπών, με παρουσιάστρια την Ανθή Βούλγαρη. Η διάρκειά του ήταν μία ώρα και δεκατρία λεπτά, όπου σε αυτό διακρίνονται σχεδόν όλα τα χαρακτηριστικά του υβριδίου της ενημερω-διασκέδασης, όπως το έχει ορίσει ο καθηγητής επικοινωνίας και διευθυντής του αμερικανικού κέντρου Δημοσιογραφίας ΜΜΕ και Δημοκρατίας, Lance Bennett.
Για τον Bennett οι ενημερωτικές εκπομπές, όπως το ανωτέρω αφιέρωμα, είναι μια ακόμη μορφή ψυχαγωγίας, ένα μείγμα πληροφόρησης και ψυχαγωγίας – infotainment. Δομούνται και μεταδίδονται σαν δραματική ταινία, και στη δραματοποίηση τους συμβάλλουν και οι νόρμες και κώδικες συμπεριφοράς των δημοσιογράφων-παρουσιαστών. Ο εμπορικός στόχος του αφιερώματος – δηλαδή η υψηλή τηλεθέαση – επετεύχθη, καθώς στη late night ζώνη τηλεθέασης ήταν πρώτο με 19,7 %. Ποιος όμως ήταν ο χαρακτήρας του αφιερώματος που ήταν επικρατέστερος; Ο ενημερωτικός ή ο ψυχαγωγικός;
Η ενημερω-διασκεδαστική διάσταση
Η αφηγηματική δομή του αφιερώματος διακρινόταν στα παρακάτω τρία επίπεδα: Στην δραματική εξιστόρηση της τραγωδίας από την παρουσιάστρια, στις προσωπικές ιστορίες των συγγενών των θυμάτων, διασωστών, επιζώντων και τέλος στην παρουσίαση των αιτιών και υποθέσεων του δυστυχήματος από επιστήμονες-πραγματογνώμονες, που κατά την γνώμη μου ήταν και το πιο ουσιαστικό και ενδιαφέρον όσοn αφορά την έρευνα του γεγονότος
Η παρουσιάστρια επιλέγει να γίνει το κεντρικό πρόσωπο του αφιερώματος επισκιάζοντας το γεγονός, με αδιάφορους μελοδραματικούς μονολόγους – χωρίς συνοχή – όπου παρουσιάζονται ακόμα και μύθοι, οι οποίοι ταιριάζουν περισσότερο σε μέτρια θεατρική παράσταση, παρά σε ενημερωτική εκπομπή γύρω από μία εθνική τραγωδία. Σκηνοθετικός μανιερισμός, δηλαδή επιτήδευση στην ανθρώπινη έκφραση της παρουσιάστριας, πλάνα σε τοπία και φυσικό περιβάλλον που εμπνέουν δέος, υποβλητική μουσική, χορογραφίες, χαρακτηριστικά που συνάδουν περισσότερο σε κινηματογραφική ταινία, παρά σε ενημερωτική εκπομπή.
Όσοn αφορά την ενημερωτική διάσταση, δηλαδή σε συνεντεύξεις με πραγματογνώμονες, ο χρόνος που αφιερώθηκε στην εκπομπή δεν υπερέβαινε τα 10 λεπτά, στα συνολικά 74 λεπτά που διήρκησε αυτή. Ο υπόλοιπος χρόνος ήταν οι συνεντεύξεις με συγγενείς των θυμάτων και οι ατέρμονοι μελοδραματικοί μονόλογοι της παρουσιάστριας. Το αποτέλεσμα ήταν περισσότερο η επίκληση στο θυμικό των τηλεθεατών και λιγότερο στο λογικό, ώστε ο τηλεθεατής να αποκομίσει χρήσιμα συμπεράσματα.
Μια διαφορετική προσέγγιση
Με την τραγωδία των Τεμπών ασχολήθηκε στις 9 Μαρτίου και η εκπομπή “Αντιθέσεις” του περιφερειακού τηλεοπτικού καναλιού Κρήτη TV, η οποία στη τριών ωρών και τριάντα περίπου λεπτών διάρκεια της, επιχείρησε να αποδώσει την δημοσιογραφική-ερευνητική διάσταση της τραγωδίας.
Στην εκπομπή αυτή κυριαρχούσε η παράθεση των γεγονότων και αιτιών που οδήγησαν στην τραγωδία, όπως και η εμπεριστατωμένη ανάλυση αυτών από εμπειρογνώμονες και επιστήμονες. Σε αυτή απουσίαζαν τα ενημερω-διασκεδαστικά στοιχεία που προανέφερα στην προηγούμενη εκπομπή, ο παρουσιαστής επέλεξε να παραμείνει παρατηρητής και όχι πρωταγωνιστής του θέματος που παρουσίασε.
Με σαφήνεια και σχολαστικότητα, αποφεύγοντας συναισθηματικές και ανούσιες φλυαρίες, ο παρουσιαστής Γιώργος Σαχίνης έριξε με τους καλεσμένους του φως σε συγκεκριμένες πτυχές της τραγωδίας. Επέλεξε όσο μπορούσε μια αποστασιοποιημένη-“ουδέτερη” συναισθηματική στάση, οδηγώντας τον τηλεθεατή στην κατανόηση των ουσιαστικών και προς διερεύνηση γεγονότων. Με συγκεκριμένα ερωτήματα που έθεσε ο κύριος Σαχίνης στον εμπειρογνώμονα ατυχημάτων κύριο Κοκοτσάκη, αλλά και με την επιστημονική προσέγγιση του καθηγητή Εμμανουήλ Παπαδάκη, αποκαλύφθηκε η προσπάθεια αλλοίωσης στοιχείων και του τόπου του συμβάντος.
Επειδή οι μετρήσεις τηλεθέασης αφορούν τα πανελλαδικής εμβέλειας τηλεοπτικά κανάλια δεν έχουμε στοιχεία για την ακροαματικότητα της δεύτερης εκπομπής ώστε να συγκρίνουμε την απήχηση της ενημερωδιασκεδαστικής κάλυψης της τραγωδίας με αυτή της ενημερωτικής-ερευνητικής.
Δραματοποίηση vs έρευνας
H δραματοποίηση παρουσιάζει δυο προβλήματα. Αφενός, την απομάκρυνση από τον ουσιαστικό ρόλο δημοσιογραφίας, δηλαδή τον πραγματιστικό λόγο, και αφετέρου, την απομάκρυνση από την αντικειμενική και ψύχραιμη προσέγγιση ενός γεγονότος. Η μετατόπιση της δημοσιογραφίας από τoν αποκαλυπτικό ρόλο της στον μετανεωτερικό-ενημερω-διασκεδαστικό λόγο εξυπηρετεί τα εμπορικά συμφέροντά των ενημερωτικών οργανισμών. Και στο βαθμό που οι ανωτέρω οργανισμοί διαπλέκονται στενά με τους κρατικούς (κρατική διαφήμιση κλπ) ενδέχεται να αποφύγουν την έρευνα που τυχόν θα αποκαλύψει κυβερνητικές ευθύνες.
Η ενημερω-διασκεδαστική προσέγγιση αφενός σκεπάζει τις πραγματικές και ουσιαστικές διαστάσεις ενός συμβάντος και αφετέρου επιτυγχάνει υψηλές τηλεθεάσεις, με αποτέλεσμα αυξημένα εμπορικά έσοδα. Αλλά η ανωτέρω προσέγγιση επιτυγχάνει ακόμα ένα μακροπρόθεσμο στόχο: Τον “εθισμό” του κοινού σε αυτή, με αποτέλεσμα να μην αναζητείται η αλήθεια. Μπορεί η ταύτιση του τηλεθεατή με τον επιζώντα μιας τραγωδίας – διαμέσου της δραματοποίησης – να προκαλεί την καθήλωση του πρώτου, αλλά ταυτόχρονα τον απομακρύνει από την ουσία του συμβάντος δηλαδή τις αιτίες.
Η κάλυψη μιας τραγωδίας, όπως των Τεμπών, δεν χρειάζεται περισσότερες αφηγήσεις επιζώντων ή συγγενών θυμάτων, αλλά αναζήτηση αιτίων και ευθυνών που θα αποτρέψουν ανάλογα συμβάντα. Στο βαθμό που η σημερινή ενημέρωση είναι διαπλεκόμενο εμπορικό προϊόν, το φαινόμενο του infotainment θα κυριαρχεί σε βάρος της αποκαλυπτικής δημοσιογραφίας.
