Ποιος όμως κατέχει την πολιτιστική ηγεμονία στη
χώρα μας σήμερα, και γενικότερα στον δυτικό κόσμο; Γίνεται μια ιδεολογική και
πρακτική υποκατάσταση και από ποιους; Σε τι συνίσταται σήμερα η πολιτιστική
ηγεμονία;
Τρία τέτοια ερωτήματα θα δικαιολογούσαν ένα δοκίμιο
σε μέγεθος βιβλίου και μια πολύ εύστοχη έρευνα. Αντ' αυτού, ας προσπαθήσουμε να
τα απαντήσουμε συνοπτικά. Ας ξεκινήσουμε με την ιστορική αναφορά που
αποσαφηνίζει την περίμετρο στην οποία κινούμαστε.
Η πολιτισμική ηγεμονία, την οποία επεξεργάστηκε ο
Γκράμσι με την αρχική αναφορά στον Λένιν, είχε τρεις φάσεις: εκείνη με
επικεφαλής τον Togliatti και το PCI, την κατάκτηση της πολιτιστικής εξουσίας ως προϋπόθεση για την πολιτική
κατάκτηση της χώρας, η οποία αναπτύχθηκε στη μεταπολεμική περίοδο και
εκφράστηκε κυρίως με τη διείσδυση του ιταλομαρξισμού στον υψηλό πολιτισμό, τις
εκδόσεις και τα πανεπιστήμια, στη συνέχεια, αυτό που προέκυψε από το '68, το
οποίο σταδιακά εξαπλώθηκε και σε άλλους τομείς, από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης
μέχρι την ψυχαγωγία, από την τέχνη μέχρι τον κινηματογράφο, από τα έθιμα μέχρι
τα σχολεία, με άξονα την πολιτική και δημοκρατική δέσμευση, περνώντας από την
ηγεμονία ενός κόμματος-Εκκλησίας, του PCI, στην ηγεμονία ενός χώρου, της ριζοσπαστικής-προοδευτικής αριστεράς. Και
τέλος, η τρίτη ηγεμονία, η οποία συγκεντρώνει την κληρονομιά του 1968 και του
κομμουνισμού, συγχωνεύεται με τη δυτική ιδεολογία του Politically Correct και τα
παράγωγά της, διαμορφώνοντας ένα κλίμα, μια κουκούλα, έναν βιότοπο. Για να
ορίσουμε την παραβολή μέσα από δύο ονόματα, θα λέγαμε από τον Γκράμσι στον
Ουμπέρτο Έκο, "ιδεολόγο" της μεταμαρξιστικής αριστεράς στη
νεοκαπιταλιστική κοινωνία
Σήμερα, ο έλεγχος του πολιτισμού βρίσκεται στα
χέρια μιας τάξης, μιας κάστας, ενός ιδεολογικού-στρατιωτικού θόλου που
ελίσσεται μέσα σε διάφορους τομείς, από τις εκδόσεις μέχρι την ενημέρωση και
την ψυχαγωγία, και αγγίζει τους χώρους παραγωγής, τα ιδρύματα, τα βραβεία, τα
φεστιβάλ, τους τίτλους και τις διάσπαρτες αλυσίδες εφοδιασμού.
Αλλά η πολιτιστική ηγεμονία δεν προκύπτει από το
πουθενά, κάτι προηγείται, κάτι αντιτίθεται. Για να το θέσω με μια λεξιλογική
ακροβασία, ποιος είχε την πολιτιστική ηγεμονία πριν από την πολιτιστική
ηγεμονία;
Το κοινό λαϊκό αίσθημα, διαστρωματωμένο στο πέρασμα
των αιώνων, το οποίο εκφράστηκε μέσα από κοινωνικούς δεσμούς, κοινές
παραδόσεις, τελετουργίες, κανόνες και αναφορές ριζωμένες και διαδεδομένες, που
μεταδόθηκαν από θεσμούς, αρχής γενομένης από την Καθολική Εκκλησία και τις
κοινωνικές και ενοριακές της διακλαδώσεις. Το συμπέρασμα ήταν μια κοινωνία που
ήταν ακόμη κατά κάποιο τρόπο "οργανική", η οποία στο όραμα του
Γκράμσι θα αντικατασταθεί από τον συλλογικό οργανικό διανοούμενο. Το κόμμα θα
αντικαθιστούσε την εκκλησία, το τμήμα θα αντικαθιστούσε την ενορία. Το
ανταγωνιστικό ιστορικοπολιτικό μοντέλο από το οποίο αντλεί τα ερεθίσματα της
ηγεμονίας του Γκράμσι είναι αυτό που προωθεί ο Gentile και στη συνέχεια ο Bottai, με
εθνικοφασιστικό αποτύπωμα. Η κύρια αναφορά στο εσωτερικό είναι αντίθετα η
λενινιστική επανάσταση και οι καθεστωτικοί στρατηγιστές της, από τον Ζντάνοφ
μέχρι τον Λούκατς.
Η ιδεολογική ηγεμονία αντικαθιστά την παράδοση και
τη θρησκεία: το σχέδιο είναι να φέρει έναν νέο διαφωτισμό στις μάζες, να τις
απελευθερώσει από τον αντιδραστικό, πατριωτικό και θρησκευτικό σκοταδισμό, να
θεμελιώσει ένα νέο κοινό αίσθημα. Ενεργώντας με βάση τη νοοτροπία, με την
πεποίθηση ότι όποιος ελέγχει τις κυρίαρχες ιδέες, τότε γίνεται η κυρίαρχη τάξη.
Η ηγεμονία προϋποθέτει να δρα κανείς σε μια πλουραλιστική και συγκρουσιακή
κοινωνία, με άλλες πολιτισμικές τάσεις και με την πολιτική και οικονομική εξουσία
να μην είναι ακόμη στα χέρια του. Με ορισμένες από αυτές τις αποκλίνουσες
πραγματικότητες είναι δυνατοί οι συμβιβασμοί, με την προοπτική να ενσωματωθούν
στη συνέχεια στον ορίζοντα της ηγεμονίας- με άλλες, ωστόσο, το μόνο που
απομένει είναι ο πόλεμος, η απονομιμοποίηση, ακόμη και η δαιμονοποίηση.
Μια άλλη ηγεμονία, ωστόσο, παραμονεύει στα έγκατα
της κοινωνίας, μια υποπολιτισμική ηγεμονία: ο πολιτισμός εξακολουθεί να αφορά
τα ανώτερα στρώματα, μετά υπάρχουν τα ποπ ρεύματα, η ψυχαγωγία, τα έθιμα, οι
μαζικές τάσεις. Εδώ και χρόνια, διεξάγεται ένας υπόγειος πόλεμος ανάμεσα στην
ενασχόληση και την ψυχαγωγία- η μία οδηγεί σε ριζοσπαστικές-προοδευτικές
επιλογές και η άλλη σε ποιοτικές και μετριοπαθείς επιλογές,
χριστιανοδημοκρατικού και στη συνέχεια μπερλουσκονικού ή αόριστα δεξιού τύπου.
Τώρα η κοινωνία μας βιώνει εδώ και χρόνια μια
ριζική μαζική αποπολιτισμοποίηση, παρά την πολιτιστική ηγεμονία (ή μήπως
εξαιτίας της;). Έτσι, η πολιτισμική ηγεμονία, προκειμένου να γίνει ποπ και
κυρίαρχη, καταλήγει να συμπίπτει όλο και περισσότερο με την υποπολιτισμική
ηγεμονία: αγγίζει τη μουσική, την τηλεόραση, τους influencers, τα trash, τη χρήση της ιδιωτικής
ζωής και τους σεξουαλικούς προσανατολισμούς, καθορίζει έναν νέο μαζικό
κομφορμισμό που προκύπτει από ένα στέλεχος που αρχικά ήταν παραβατικό. Δεν υπάρχει
πια πόλεμος μεταξύ ιδεολογίας και αποδέσμευσης, κουλτούρας και ψυχαγωγίας, τα
όρια θολώνουν, το ένα διαλύεται στο άλλο, η κουλτούρα υποβιβάζεται σε πόζες,
συνθήματα και ιδεολογικό φανατισμό- η ηγεμονία γίνεται όλο και περισσότερο
υποπολιτισμική. Αν η πολιτισμική ηγεμονία έρθει σε σύγκρουση με την ακυρωτική
κουλτούρα και την άρνηση όλων όσων συνιστούν και ορίζουν έναν πολιτισμό, είναι
γραφτό να μετατραπεί σε αντιπολιτισμική ηγεμονία.
Σε αυτό το πλαίσιο, η ιδέα ότι μια
εθνικολαϊκιστική, κυριαρχική και καθοδηγούμενη από την ταυτότητα
"δεξιά" μπορεί να αντικαταστήσει την "αριστερή" πολιτιστική
ηγεμονία μοιάζει δύσκολη, ανέφικτη. Δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις, δεν υπάρχουν
άνδρες και τάξεις αντικατάστασης, δεν υπάρχει μάλλον η ιδιοσυγκρασία και η
προδιάθεση για κάτι τέτοιο, δεν υπάρχει σχέδιο και στρατηγική σε λειτουργία.
Για να παραμείνει στην κυβέρνηση, η "Δεξιά" πρέπει να αποδομήσει ό,τι
την προσδιορίζει, κυρίως σε επίπεδο πολιτισμού και ταυτότητας- μικρό συμβολικό
περιεχόμενο, αλλά στη συνέχεια πρέπει να προσαρμοστεί στο ηγεμονικό μοντέλο ή
τουλάχιστον να επικεντρωθεί στην εξουδετέρωση του περιεχομένου.
Έτσι, γινόμαστε μάρτυρες μιας σχιζοφρενικής
κατάστασης στην οποία η πολιτική κυβέρνηση βρίσκεται από τη μία πλευρά και η
πολιτιστική εξουσία από την άλλη. Η μία διαχειρίζεται την πορεία των γεγονότων
και η άλλη υπαγορεύει την ατζέντα των "αξιών".
Αλλά μέχρι στιγμής υπολογίσαμε χωρίς τον ξενοδόχο,
δεν αναφερθήκαμε στο ενοχλητικό, το ισχυρότερο υποκείμενο: δηλαδή την
τεχνοκρατική, οικονομική και χρηματοπιστωτική εξουσία που διαχειρίζεται τις
μεγάλες υπερεθνικές διευθετήσεις και την παγκοσμιοποίηση. Μια εξουσία έτοιμη να
χρησιμοποιήσει και τα δύο- αλλά τις τελευταίες δεκαετίες μέσω της πολιτικής
ορθότητας και της κουλτούρας ακύρωσης, η ριζοσπαστική-προοδευτική πολιτιστική
ηγεμονία είναι ο κόκκινος φρουρός, ο ιδεολογικός προϊστάμενος αυτής της
εξουσίας. Ζούμε σε μια "παγκοσμιοποιημένη" κοινωνία στην οποία
κυριαρχούν τα συμφέροντα ορισμένων και οι "αξίες" άλλων. Και οι
"δεξιές" κυβερνήσεις τα πηγαίνουν καλά και στα δύσκολα. Παρά τις
δεξιές κυβερνήσεις, παρά τις λαϊκές διαθέσεις που αντιτίθενται κατά κύριο λόγο
στην πολιτισμική ηγεμονία και την παγκόσμια τεχνοχρηματοπιστωτική ηγεμονία,
κυριαρχεί η στρατηγική σύγκλιση των δύο ηγεμονιών, στο κοινό σχέδιο εξάλειψης
των ταυτοτήτων, των κοινωνικών δεσμών, των πολιτικών και θρησκευτικών
κληρονομιών, ένα είδος πολέμου κατά της ιστορίας, της φύσης και της
πραγματικότητας, στο όνομα μιας ατομικιστικής, μεταλλαγμένης και παγκόσμιας
κοινωνίας, στην οποία τα δικαιώματα διαχωρίζονται από τα καθήκοντα και
συνδυάζονται με τις επιθυμίες, στην οποία το "είμαι ό,τι θέλω να
είμαι" είναι η πρώτη εντολή εκτός από το να
ακολουθούμε άκριτα και αυτόματα τις τάσεις που προτείνεται να
"συμπεριληφθούν" στις ροές και την κατανάλωση του παρόντος. Δεν βλέπω
άλλες ηγεμονίες στον ορίζοντα, εκτός από αυτή τη διαρκή απόλυτη ηγεμονία του
παγκόσμιου παρόντος πάνω σε κάθε παρελθόν, σε κάθε μέλλον εκτός από το παρόν,
σε κάθε ιδέα του αιώνιου και σε κάθε θρησκευτική αίσθηση της ζωής. Μια ηγεμονία
ενάντια στην κουλτούρα και τον πολιτισμό, που τελικά συμπίπτουν.
