Φυτοκοινωνιολογία
Πολλές συζητήσεις γίνονται για τις αναδασώσεις και κυρίως τα είδη που θα
επιλέξουμε να φυτευτούν. Κάθε προσπάθεια αναδάσωσης θα αποτύχει εάν δεν
γνωρίζουμε τον τρόπο με τον οποίο τα φυτά σχετίζονται μεταξύ τους και με το
περιβάλλον τους. Η επιστήμη που μελετά τη σχέση των φυτών με το περιβάλλον
τους, καθώς και την μεταξύ τους σχέση, μελετά η επιστήμη της
φυτοκοινωνιολογίας. Τι είναι η φυτοκοινωνιολογία; Και γιατί της δίνουμε το
δεύτερο συνθετικό «κοινωνιολογία» που είναι ανθρώπινη ιδιότητα; Ας ξετυλίξουμε
λοιπόν το μαγικό κόσμο της κοινωνικοποίησης των φυτών με απλό και κατανοητό
τρόπο.
Αποδείχθηκε ότι μεταξύ των φυτών, πέρα από τον ανταγωνισμό σε ηλιακό φως
και εδαφικά συστατικά, τα φυτά αναπτύσσουν και μια προστατευτική δράση το ένα
προς το άλλο και παράλληλα το κάθε φυτό παίζει έναν δικό του ρόλο στο δάσος
ώστε να δίνει στην κοινωνία, κάτι διαφορετικό από ότι τα υπόλοιπα. Σήμερα
γνωρίζουμε ότι τα φυτά δημιουργούν κοινωνίες ανώτερης οργάνωσης που ελάχιστα
διαφέρουν από τις ανθρώπινες κοινωνίες. Οι κοινωνίες των φυτών ονομάσθηκαν
φυτοκοινωνίες.
Ο όρος φυτοκοινωνία είναι απόλυτα κυριολεκτικός, γιατί τα φυτά οργανώνονται
σε πραγματικές κοινωνίες για να αντεπεξέλθουν, όχι μόνο στον εσωτερικό τους
ανταγωνισμό, αλλά και σε έναν εξωτερικό ανταγωνισμό που ονομάζεται αλλογενής,
όπου οι διάφοροι πληθυσμοί προσπαθούν να εκτοπίσουν άλλους λιγότερο
προσαρμοσμένους, στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Έτσι θα μπορούσαμε να δώσουμε τον
όρο φυτοκοινωνία ως:
“μια ομάδα αυτότροφων και ετερότροφων φυτών σε μια ορισμένη τοποθεσία που
σχετίζονται μεταξύ τους και με άλλα συστατικά του βιολογικού και μη βιολογικού
περιβάλλοντος”.
Για να γίνει κατανοητή η έννοια της φυτοκοινωνίας θα κάνουμε το συσχετισμό
μεταξύ ανθρώπινων και φυτικών κοινωνιών.
Ας φαντασθούμε λοιπόν πώς θα μπορούσε να αναπτυχθεί μια πόλη, της οποίας
όλος ο πληθυσμός ασχολείται με μια οικονομική δραστηριότητα. Ας υποθέσουμε ότι
όλοι γίνονται μελισσοκόμοι. Παρά τη μεγάλη αξία του προϊόντος τους, η οικονομία
της πόλης αυτής δεν θα άντεχε για πολύ, αφού θα λείπανε άλλοι βασικοί
παραγωγικοί κλάδοι. Το ίδιο γίνεται με τα φυτά.
ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΟ ΝΑ ΕΠΙΒΙΩΣΕΙ ΕΝΑ ΔΑΣΟΣ ΜΕ ΕΝΑ ΜΟΝΟ ΦΥΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ.
Αν αφαιρέσουμε τους θάμνους από ένα πευκοδάσος θα το οδηγήσουμε με
μαθηματική ακρίβεια στο μαρασμό, αφού θα εκτοπίσουμε βασικά παραγωγικά στοιχεία
από τη σύνθεσή του. Το λάθος αυτό δυστυχώς το βλέπουμε τα τελευταία χρόνια όλο
και πιο συχνά, ιδίως γύρω από οικισμούς και τουριστικές εγκαταστάσεις
(ξενοδοχεία, κάμπινγκ κ.λ.π.) όπου η υποβλάστηση αφαιρείται σε μεγάλες εκτάσεις
προκειμένου να μειωθεί ο κίνδυνος από πυρκαγιές.
Στις ανθρώπινες κοινωνίες κάθε επαγγελματίας προσπαθεί να κερδίσει όσο
μπορεί περισσότερα από το συνάδελφό του, όπως κάθε πεύκο προσπαθεί να
απορροφήσει περισσότερη εδαφική υγρασία από το διπλανό του. Όταν όμως ολόκληρος
ο επαγγελματικός κλάδος απειλείται οικονομικά, από εξωγενείς παράγοντες, τότε
οι πρώην ανταγωνιστές γίνονται ένα και με κινητοποιήσεις προσπαθούν να
βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση. Το ίδιο γίνεται και με τα φυτά.
Κανένα μοναχικό πεύκο δεν θα μπορούσε να αντέξει μόνο του το χιόνι ή το δυνατό
αέρα, για πολύ καιρό. Θα γινότανε επίσης στόχος όλων των φλοιοφάγων και
ξυλοφάγων εντόμων, τα οποία θα το θεωρούσαν ως το μοναδικό χώρο για να επωάσουν
τα αυγά τους.
Στη συνέχεια βλέπουμε ότι στις ανθρώπινες κοινωνίες, παρά τον ανταγωνισμό
των επαγγελματικών τάξεων μεταξύ τους για το μεγαλύτερο κέρδος, όλα ξεχνιούνται
όταν ολόκληρη η κοινότητα, το κράτος δηλαδή κινδυνεύει με πόλεμο, με
γειτονικούς λαούς. Το ίδιο κάνουν και τα φυτά. Κάθε πληθυσμός μάχεται
καθημερινά με τους γειτονικούς του, σε μια προσπάθεια να κρατήσουν τα εδάφη
τους, σε έναν αγώνα με πολλά θύματα. Είναι γνωστή η περίπτωση της ξήρανσης των
ελατοδασών. Μερικά χρόνια ήταν ιδιαίτερα φτωχά σε βροχές, με αποτέλεσμα οι
περισσότερο ανθεκτικοί στην ξηρασία πληθυσμοί των αείφυλλων θάμνων και των
πεύκων να εκτοπίσουν τα έλατα και να καταλάβουν τα εδάφη τους, ένα φαινόμενο
που είχε πανικοβάλλει τότε τις οικολογικές ομάδες. Στο Άγιο Όρος, είναι γνωστή
η ευκολία που οι πληθυσμοί των ελάτων, εκτοπίζουν τις κοινωνίες της καστανιάς.
Όπως στις ανθρώπινες κοινωνίες υπάρχουν διάφοροι κλάδοι που επιτελούν τα
επαγγελματικά τους καθήκοντα προς όφελος ολόκληρου του πληθυσμού (ηλεκτρολόγοι,
δάσκαλοι, οδηγοί κλπ), έτσι και στις φυτοκοινωνίες υπάρχουν πολλοί
εξειδικευμένοι κλάδοι που προσφέρουν ο καθένας στον τομέα του. Για παράδειγμα
υπάρχουν φυτά που δέχονται στις ρίζες τους αζωτοβακτήρια και μύκητες
σχηματίζοντας τα μυκόρριζα που είναι πολλοί σημαντικά στοιχεία για τον
εμπλουτισμό του εδάφους με άζωτο και άλλα στοιχεία που δεν υπάρχουν από μόνα
τους. Το πουρνάρι έχει τη δυνατότητα να διατρυπά ισχυρότερα ένα βραχώδες
γεωλογικό υπόστρωμα ανοίγοντας τρύπες τις οποίες ακολουθούν και οι ρίζες των
πεύκων και των άλλων φυτών στην προσπάθεια επέκτασης του ριζικού συστήματος.
Επίσης άλλη προσροφητική ικανότητα έχουν οι διάφοροι θάμνοι στα εδαφικά
στοιχεία (κάλιο, νάτριο, άζωτο κ.λ.π.) τα οποία μετά το θάνατό τους, τα
επιστρέφουν στην κοινότητά τους σε αφομοιώσιμη μορφή. Μέχρι και στρατός
υπάρχει. Αν παρατηρήσουμε ένα μεμονωμένο μεσογειακό θαμνώνα θα αντιληφθούμε ότι
οι ακανθοφόροι θάμνοι (παλιούρια, πουρνάρια κ.λ.π.), βρίσκονται περιμετρικά της
κοινότητας προστατεύοντας στο εσωτερικό της μαλακόφυλλα είδη, όπως κουμαριές,
φυλίκια κ.άλ. από τη βοσκή των ζώων. Προστασία επίσης προσφέρουν οι ταπεινοί
θάμνοι στα πανύψηλα πεύκα. Στο δάσος του Σέιχ-Σου της Θεσσαλονίκης, τα πεύκα
υποφέρουν από την έντονη προσβολή της πιτυοκάμπης. Το ίδιο όμως δεν συμβαίνει
και στα φυσικά δάση της Σιθωνίας, της Κασσάνδρας ή της Εύβοιας και αυτό γιατί
οι πυκνοί θάμνοι δεν επιτρέπουν τη λιτανεία της κάμπιας και τη νύμφωσή της στο
έδαφος. Όταν μια φυτοκοινωνία αναπτύσσεται σε ιδιαίτερα ξηρό περιβάλλον,
υπάρχουν φυτά που δημιουργούν τα φαινόμενο της αλληλοπάθειας, δηλαδή
δηλητηριάζουν το έδαφος με χημικά στοιχεία που εκκρίνουν οι ρίζες τους ώστε να
μην είναι δυνατόν να φυτρώσει κανένας σπόρος από άλλο φυτό το οποίο θα
κατανάλωνε πολύ νερό.
Βλέπουμε λοιπόν ότι στη φύση τίποτε δεν είναι τυχαίο και ότι το κάθε φυτό
βρίσκεται ακριβώς στην κατάλληλη θέση και για να αναπτυχθεί το ίδιο και για να
προσφέρει αυτά που μπορεί στην κοινωνία του.
Την μελέτη των φυτοκοινωνιών την κάνουν ειδικοί επιστήμονες οι
φυτοκοινωνιολόγοι. Ένας από αυτούς (δεν ήμαστε δα και πολλοί είμαι και εγώ). Η
δουλειά μας δεν διαφέρει σε πολλά από τους κοινωνιολόγους των ανθρώπινων
κοινωνιών. Παρακολουθούμε και εμείς τις συμπεριφορές των διαφόρων ειδών και από
τη σύνθεση των ειδών που καταγράφουμε βγάζουμε χρήσιμα συμπεράσματα για το
κλίμα της περιοχής, της γονιμότητας του εδάφους, το διαθέσιμο εδαφικό νερό, τη
σύνθεση και το βάθος του εδάφους και ένα σωρό άλλων χρήσιμων παραμέτρων. Δηλαδή
για παράδειγμα εάν δούμε άγρια φράουλα ξέρουμε ότι το έδαφος είναι όξινο, η
φτέρη υποδηλώνει υψηλή υγρασία, η σουσούρα άγονο ξηρό έδαφος κλπ.
……………………..
Παύλος Κωνσταντινίδης
Χωρίς φωτιά! τί;
Αφού αναφερθήκαμε στις 5 ζώνες βλάστησης, περιγράψαμε τη μεσογειακή,
εξηγήσαμε γιατί καίγονται τα δάση της και μελετήσαμε τη θαυμαστή μεταπυρική
εξέλιξη των μεσογειακών δασών μας, φθάνουμε στο τελευταίο ίσως και στο πιο
δύσκολο μέρος του οδοιπορικού. Τι θα συμβεί σε ένα πευκοδάσος εάν αποκλειστεί η
φωτιά;
Κατά τη διάρκεια της ερευνητικής μου ζωής και καθώς το κουβάρι της
Μεσογειακής ιδιαιτερότητας λύνονταν και έφερνε, όπως σε όλους σας, το ένα σοκ
πίσω από το άλλο, νομοτελειακά τέθηκε το ερώτημα: εάν όχι φωτιά, τότε τι; Ο
ερευνητής οφείλει να απαντήσει σε όλα τα ερωτήματα, που πρέπει να θέσει στον
εαυτό του, όσο ακραία και έξω από τη λογική εμφανίζονται, ώστε να έχει
αντικειμενικά αποτελέσματα στη δουλειά του.
Τι θα συμβεί λοιπόν σε ένα μεσογειακό πευκοδάσος που δεν θα καεί μέσα σε
200-300 χρόνια που είναι τα ανώτερα βιολογικά όρια ζωής των θερμόβιων πεύκων;
Αν δηλαδή πάρουμε από μια μάνικα και καθόμαστε δίπλα σε κάθε δένδρο σβήνοντας
τις φωτιές στο ξεκίνημά τους, θα σώσουμε το δάσος; Η εύκολη απάντηση είναι:
φυσικά ναι. Η δύσκολη είναι: μήπως και όχι; Μήπως ο αποκλεισμός της φωτιάς
οδηγεί σε μη αναστρέψιμες υποβαθμίσεις; Και για να μην γίνονται οι συνηθισμένες
παρεξηγήσεις και γίνουν πάλι αναφορές στον άνθρωπο εμπρηστή, αλλάζω το ερώτημα.
Σε μια περιοχή χωρίς ανθρώπους τι θα γίνει εάν σταματήσουν οι κεραυνοί;
Ψάχνοντας τη διεθνή βιβλιογραφία βρήκα αυτήν την πρόταση : Ο ρόλος της
φωτιάς στη δημιουργία και ανάπτυξη των μεσογειακών οικοσυστημάτων ή
παρεξηγήθηκε ή δεν έγινε κατανοητός και αυτό επειδή η επίδραση της συνδυάστηκε
με τις ανθρώπινες μεταπυρικές οικονομικές δραστηριότητες, όπως της μη
ελεγχόμενης βοσκής, των οικοπεδοποιήσεων, των κάθε είδους καταπατήσεων κ.λ.π.
Naveh, Z. 1974. Effects of fire in the Mediterranean region, pp.
401–434. InT.T. Kozlowski and C.E. Ahlgren (eds.), Fire and Ecosystems. Academic Press, New York. Επομένως ο συλλογισμός μου δεν ήταν παράλογος.
Υπήρξαν σπουδαίοι επιστήμονες, ειδικοί στην οικολογία των δασικών πυρκαγιών,
που ήδη μελέτησαν το θέμα.
Έχοντας τη γνώση ότι η πυκνότητα των θάμνων και το φαινόμενο της
αλληλοπάθειας (υπενθυμίζω αλληλοπάθεια είναι η διαδικασία που περιλαμβάνει
βιοχημικές ενώσεις γνωστές, οι οποίες παράγονται από ορισμένα φυτά και
επηρεάζουν την ανάπτυξη άλλων οργανισμών), δεν επιτρέπουν τη φύτρωση των σπόρων
των πεύκων, αναρωτηθήκαμε πώς θα ξεπεραστεί αυτό το εμπόδιο; Όσο και να ψάξαμε
δεν βρήκαμε απάντηση. Όμως επειδή η φύση συνεχώς μας εκπλήσσει και επειδή όλα
πρέπει να αποδεικνύονται, έπρεπε να το μελετήσουμε με συστηματικό τρόπο.
Έτσι πριν από 30 χρόνια επιλέξαμε μια πειραματική επιφάνεια στη Σιθωνία,
στην οποία υπήρξαν δύο μεγάλες φωτιές στον προηγούμενο αιώνα, το 1912 όταν
απελευθερώθηκε η χερσόνησος και εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι πρόσφυγες και η
δεύτερη το 1945. Από τις αεροφωτογραφίες του 1945, εντοπίσαμε μια περιοχή, η
οποία δεν είχε καεί εκείνη τη χρονιά. Καταγράψαμε στην επιφάνεια 11 μεγάλα
πεύκα και φυσικά καθόλου φυσική αναγέννηση. Με το πέρασμα των χρόνων υπήρξαν
ξηράνσεις 6 πεύκων και σήμερα απέμειναν τα τελευταία 5. Αντίθετα οι θάμνοι με
κυρίαρχη την αριά, πύκνωσαν και καλύπτουν το 100% της επιφάνειας. Η εικόνα που
έχουμε είναι ότι πολύ δύσκολα θα συμβεί κάτι διαφορετικό τα επόμενα χρόνια.
Κάποια στιγμή θα νεκρωθούν και τα τελευταία πεύκα και χωρίς σπορείς, η περιοχή
θα είναι ένας αμιγής θαμνότοπος, με αείφυλλους σκληρόφυλλους μεσογειακούς
θάμνους, ο οποίος οικολογικά μπορεί να είναι σταθερός, αλλά δεν θα είναι
πευκοδάσος. Στη φωτογραφία που συνοδεύει το κείμενο φαίνεται η επιφάνεια και τα
5 τελευταία δένδρα που απέμειναν (σε κύκλο).
Το δεύτερο παράδειγμα είναι από την Κύπρο. Το δάσος της Πάφου καλύπτεται
στο μεγαλύτερο μέρος από γερασμένη τραχεία πεύκη, ηλικίας 200 περίπου χρόνων. Η
καταπληκτική οργάνωση στη δασοπροστασία που έχουν οι Κύπριοι συνάδελφοί μας,
έχει κυριολεκτικά αποκλείσει τη φωτιά. Όμως η φυσική αναγέννηση μέσα στο δάσος
ήταν μηδενική. Τότε εφάρμοσαν διαφόρους βαθμούς αραίωσης των πεύκων, ώστε να
δώσουν περισσότερο χώρο για τη φύτρωση των σπόρων. Παρόλο που διαταράχτηκε με
το χειρισμό αυτόν το δάσος, τα αποτελέσματα ήταν ακόμη αρνητικά.
Πριν 12 χρόνια συμμετείχα σε μια διεπιστημονική ομάδα που συνέτασσε την
Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη του δάσους της Πάφου. Με την ευκαιρία της
παρουσίας μου στο νησί και αφού μελετούσαμε όλους τους οικολογικούς παράγοντες
του δάσους, ζητήθηκε η γνώμη μου, για τους λόγους που δεν καταφέρνουν να
ανανεώσουν το δάσος. Εξήγησα ότι το λάθος ήταν ότι έβλεπαν ψηλά στα πεύκα και
όχι κάτω στους θάμνους. Ο κυρίαρχος θάμνος είναι η λατσιά, που είναι το
κυπριακό πουρνάρι. Λόγω της αλληλοπάθειας δεν επιτρέπει τίποτε να φυτρώσει γύρω
της. Τους υπέδειξα καθαρισμένα πρανή δρόμων, χωρίς λατσιά, όπου υπήρχαν
πυκνοφυτείες με νεαρά πεύκα. Όμως και η ολοκληρωτική απομάκρυνση της λατσιάς
και ανέφικτη είναι σε τόσο μεγάλες εκτάσεις και δεν αποτελεί λύση αφού το
οικοσύστημα την χρειάζεται για τις λειτουργικές του ανάγκες. Το πρόβλημα με τον
ολοκληρωτικό αποκλεισμό της φωτιάς που πέτυχε η άριστη αντιπυρική οργάνωσή
οδηγεί σε ένα οικολογικό αδιέξοδο. Οι αλήθειες μερικές φορές είναι
συγκλονιστικές και χρειάζεται κουράγιο να τις αναφέρεις φωναχτά.
Επίλογος
Η σειρά των άρθρων αυτών δεν έχουν ως σκοπό να παίξουν το ρόλο του
συνηγόρου των δασικών πυρκαγιών. Σκοπεύουν απλά να εξηγήσουν το φαινόμενο και
να υποδείξουν τον πραγματικό του ρόλο στη φύση. Με ψυχραιμία και χωρίς
αφορισμούς. Είναι πολύ δύσκολο οικολογικό θέμα. Εγκυμονεί μεγάλο κίνδυνο
παρεξήγησης για τον επιστήμονα που κόντρα στην επικρατούσα άποψη και γνώση,
παρουσιάζει την πραγματική οικολογική σημασία της φωτιάς, η οποία δεν είναι
απολύτως αρνητική, το αντίθετο μάλιστα.
Όμως και η δειλία να πεις δύσκολες αλήθειες, δεν λύνει κανένα πρόβλημα.
Είμαι όμως βέβαιος, ότι εφόσον κατανοηθεί ο πραγματικός ρόλος της φωτιάς στη
δημιουργία και διατήρηση των μεσογειακών οικοσυστημάτων και η σχέση που
ανέπτυξε με αυτά στο πέρασμα των αιώνων, τότε και μόνο τότε ολόκληρη η κοινωνία
μας θα αντιδρά με ψυχραιμία την περίοδο έξαρσης του φαινομένου και πολλά λάθη
από αυτά που γίνονται πριν, κατά τη διάρκεια και τη μεταπυρική περίοδο, θα
αποφεύγονται.
Κανείς δεν παραγνωρίζει ότι οι δασικές πυρκαγιές προκαλούν ποικίλες
καταστροφές οι οποίες πολλές φορές καταλήγουν σε τραγωδίες, όπως συνέβη τα
καλοκαίρια του 1993 και του 1998, 2004, 2007, 2018 όπου εκτός των περιουσιών,
θρηνήσαμε και δεκάδες νεκρούς. Και μόνο ο λόγος αυτός είναι αρκετός, για να
κάνει ακόμη πιο δύσκολη την προσπάθεια, να παρουσιασθεί το συγκεκριμένο θέμα.
Διότι εάν δεν κατανοηθεί, θα φαντάζει ως ασέβεια προς όλους αυτούς που έχασαν
στις φλόγες αγαπημένα πρόσωπα. Και δεν είναι αυτή η πρόθεσή μας.
ΥΓ. Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την ωριμότητα με την οποία
αντιμετωπίσατε τα άρθρα. Οι εκατοντάδες θετικές αντιδράσεις και η πολύ ώριμη
συζήτηση που έγινε όλες αυτές τις ημέρες, καθώς και οι κοινοποιήσεις που
κάνατε, μου έδωσαν τη δυνατότητα να ολοκληρώσω ένα τεράστιο θέμα και κυρίως να
ξεκινήσουμε τον επόμενο κύκλο άρθρων, που θα αφορά στη μεταπυρική διαχείριση
του δάσους από τον άνθρωπο. Πότε και που χρειάζονται επεμβάσεις και πως. Και
πάλι σας ευχαριστώ έναν προς έναν μέσα από την καρδιά μου για τα σχόλια που
κάνετε.
