Από τον ΓΙΩΡΓΗ ΒΙΔΑΚΗ (facebook)
Τα Γλυπτά του Παρθενώνα δεν είναι αυθύπαρκτα έργα τέχνης, πρόκειται, δηλαδή, για αναπόσπαστο κομμάτι του μνημείου της πρωτεύουσας. Δημιουργήθηκαν ως αρχιτεκτονικά και συμβολικά μέρη του ναού της Αθηνάς, που χτίστηκε τον 5ο αι. π.Χ., στην ακμή της δόξας του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.
Η σύλληψη της αρχικής ιδέας, υλοποιούμενη με την κατασκευή του κτίσματος, μετουσιώνεται στην ισορροπία διαμέσου της συμμετρίας και μορφοποιείται με το τρίγωνο που σχηματίζουν οι μετόπες, η ζωφόρος και τα αετώματα. Το μνημείο γίνεται πλήρως κατανοητό μόνο με τα Γλυπτά του και τα Γλυπτά αυτά αποκτούν την πραγματική τους εννοιολογική υπόσταση μόνο πλησίον του ναού, στο φυσικό και ιστορικό τους περιβάλλον.
Ο Παρθενώνας στέκεται ως κορυφαίο μνημείο εδώ και 2.500 χρόνια και θεωρείται ύψιστο σύμβολο της ελευθερίας της σκέψης, της δημοκρατίας της σκέψης, της φιλοσοφίας, της αρμονίας και της ανωτερότητας. Αποτελεί το αξεπέραστο μνημείο του Δυτικού πολιτισμού. Η ΟΥΝΕΣΚΟ επέλεξε τον Παρθενώνα ως έμβλημά της και συμπεριέλαβε τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης στον κατάλογο με τα μνημεία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Από τους 97 σωζόμενους λίθους από τη ζωφόρο του Παρθενώνα, οι 56 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 40 στην Αθήνα. Από τις 64 σωζόμενες μετόπες, οι 48 βρίσκονται στην Αθήνα και οι 15 στο Λονδίνο. Από τις 28 σωζόμενες μορφές των αετωμάτων, οι 19 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 9 στην Αθήνα. Η ζωφόρος του Παρθενώνα θεωρείται ότι απεικονίζει την Πομπή των Παναθηναίων.
Οι μετόπες εικονίζουν: στην ανατολική πλευρά τη Γιγαντομαχία, στην δυτική πλευρά την Αμαζονομαχία, στην βόρεια τον Τρωικό Πόλεμο και στην νότια πλευρά τη μάχη μεταξύ Κενταύρων και Λαπίθων. Στο ανατολικό αέτωμα αναπαριστάται η γέννηση της Αθηνάς, ενώ στο δυτικό αέτωμα η διαμάχη της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την κηδεμονία της Αθήνας.
Συνολικά, λοιπόν, από τους 97 σωζόμενους λίθους της Ζωφόρου του Παρθενώνα οι 56 βρίσκονται στο Λονδίνο και οι 41 στην Αθήνα. Ως εκ τούτου, αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 1/2 απ' ό,τι απομένει από τη γλυπτική διακόσμηση του Παρθενώνα που διασώθηκε: 75 μέτρα από τα αρχικά 160 μέτρα, 15 από τις 92 μετόπες, 17 τμηματικές φιγούρες από τα αετώματα, όπως επίσης και άλλα τμήματα της αρχιτεκτονικής.
Πάνω από το 60% της γλυπτικής διακόσμησης του Παρθενώνα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο
Τα αποκτήματα του Έλγιν περιλαμβάνουν ακόμη αντικείμενα από άλλα κτήρια της αθηναϊκής Ακρόπολης: το Ερέχθειο, που μετεβλήθη σε ερείπιο κατά τον ελληνικό αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821-33), τα Προπύλαια και τον Ναό της Αθηνάς Νίκης. Ο λόρδος Έλγιν πήρε περίπου τα μισά από τα Γλυπτά του Παρθενώνα και από τα υπόλοιπα δημιουργήθηκαν εκμαγεία σε γύψο.
Συνολικά 15 μετόπες, 17 αετωματικές φιγούρες και 75 μέτρα της ζωφόρου του Παρθενώνα βρίσκονται ανάμεσα στα εκθέματα του Βρετανικού Μουσείου, που έχει δύο αίθουσές του αφιερωμένες αποκλειστικά στα ελληνικά γλυπτά. Η «Αίθουσα 18» είναι... αφιερωμένη στον Παρθενώνα, ενώ η «Αίθουσα 19» στην Αρχαία Αθήνα και την Ακρόπολη. Εκεί βρίσκεται και η Καρυάτιδα, από το Ερέχθειο.
Το Γλυπτό του Ιλισού από την Ακρόπολη: Μαρμάρινο άγαλμα από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα. Το άγαλμα πιστεύεται ότι αντιπροσωπεύει τον θεό του ποταμού Ιλισσό.
Το άγαλμα του Διονύσου: Μαρμάρινο άγαλμα από το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα. Έχει σχεδιαστεί από τον Φειδία και έχει ταυτιστεί ως Διόνυσος, αλλά έχουν προταθεί και ο Ηρακλής και ο Θησέας.
Μετόπη Κενταύρου και Λαπίθη: Αυτή η μετόπη είναι από το ανατολικό μισό της νότιας πλευράς του ναού του Παρθενώνα. Απεικονίζεται ένας Κένταυρος σαν να παλεύει με έναν Λαπίθη
Ιππείς: Μαρμάρινο ανάγλυφο από τη δυτική ζωφόρο του Παρθενώνα. Η ζωφόρος δείχνει την πομπή της γιορτής των Παναθήναιων, την ανάμνηση των γενεθλίων της θεάς Αθηνάς.
Γυναικείες μορφές από τον Παρθενώνα: Μαρμάρινο άγαλμα δύο γυναικείων μορφών από το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα. Όπως αναφέρει το Βρετανικό Μουσείο, είναι ίσως, από αριστερά προς τα δεξιά, η Εστία, η Διόνη και η κόρη της Αφροδίτη. Ωστόσο, μια άλλη πρόταση είναι ότι οι δύο μορφές στα δεξιά είναι η προσωποποίηση της Θάλασσας (Θάλασσα) στην αγκαλιά της Γης (Γαια)
Κεφάλι Αλόγου: Μαρμάρινο άγαλμα από το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα. Αυτό είναι το κεφάλι ενός από τα άλογα που τράβηξαν το άρμα της θεάς Σελήνης ή της Νυξ, θεότητας της νύχτας. Είναι ένα από τα πιο διάσημα εκθέματα στο Βρετανικό Μουσείο.
Το γλυπτό που ξεχωρίζει είναι η Καρυάτιδα. Η 6η «κόρη» που έχει χωριστεί από τις άλλες πέντε που βρίσκονται στο Μουσείο της Ακρόπολης
Μαρμάρινο ανάγλυφο από τον ναό της Αθηνάς Νίκης
Γλυπτή ταφόπακα του Ξάνθιππου
Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο στη θεά Άρτεμη
Μαρμάρινη επιτύμβια στήλη μιας ιέρειας με το όνομα Χοϊρίνη
Ο κεντρικός, αρνητικός πρωταγωνιστής στην πολύπαθη ιστορία των Γλυπτών, ο «άξεστος των θαυμάτων», κατά τον Ελύτη, δεν είναι άλλος από τον Λόρδο Έλγιν. Επρόκειτο για Σκώτο στρατιωτικό, διπλωμάτη και συλλέκτη έργων τέχνης, περιώνυμο για τη συλλογή του με τα γλυπτά του Παρθενώνα, απ' όπου και η, δυσβάσταχτη για την ιστορική Ακρόπολη, ορολογία: «Ελγίνεια Μάρμαρα».
Το Μάιο του 1800 ο Έλγιν έστειλε στην Αθήνα τον γραμματέα της πρεσβείας Γουίλιαμ Χάμιλτον μαζί με έξι καλλιτέχνες και τεχνίτες από την Ιταλία για την καταγραφή των αρχαίων μνημείων της Αττικής και ιδιαίτερα του Παρθενώνα. Ο αρχικός σκοπός του ήταν να λάβει εκμαγεία από διάφορα μνημεία για να διακοσμήσει την έπαυλή του στη Σκωτία.
Όταν τα διεθνή πολιτικά γεγονότα οδήγησαν την Τουρκία σε συμμαχία με τη Μεγάλη Βρετανία εναντίον της Γαλλίας, ο Έλγιν άδραξε την ευκαιρία για να ωφεληθεί προσωπικά και ν’ αποκτήσει μία τεράστια συλλογή από αρχαιότητες. Το 1801 κατόρθωσε να αποσπάσει επιστολή από τον καϊμακάμη (αναπληρωτής ή τοποτηρητής τόσο στη πολιτική όσο και στη στρατιωτική ιεραρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) Σεγούτ Αβδουλάχ, που εκείνη την περίοδο αντικαθιστούσε τον Μεγάλο Βεζύρη στην Κωνσταντινούπολη, με την οποία προέτρεπε τις οθωμανικές αρχές στην Αθήνα να επιτρέψουν στους ανθρώπους του να ενεργήσουν ανασκαφές γύρω από την Ακρόπολη, υπό τον όρο να μην προξενήσει ζημίες στα μνημεία.
Από το 1801 έως το 1804 τα συνεργεία του Έλγιν δρούσαν ανηλεώς στην Ακρόπολη, προκαλώντας σημαντικές ζημίες στα γλυπτά και το ίδιο το μνημείο, αποσπώντας και διαμελίζοντας ένα σημαντικό μέρος (περισσότερο από το ήμισυ) από το σωζόμενο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα, μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη, όπως ένα κιονόκρανο κι έναν σπόνδυλο από κίονα. Οι αφαιρούμενες αρχαιότητες συσκευάζονταν σε κιβώτια και μεταφέρονταν δια θαλάσσης στην Αγγλία. Το 1802 φορτώθηκαν τα πρώτα 12 κιβώτια στο ιδιόκτητο ιστιοφόρο του Έλγιν, «Μέντωρ». Το πλοίο, όμως, βυθίστηκε στον Αβλέμονα των Κυθήρων και χρειάστηκαν δύο χρόνια για την ανέλκυσή τους.
Κατά την επιστροφή του στην Αγγλία το 1803, κρατήθηκε αιχμάλωτος στη Γαλλία, όταν παραβιάστηκε η συνθήκη της Αμιένης, και μόλις το 1806 επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου ήδη είχε γίνει αντικείμενο κριτικής από διακεκριμένους συμπατριώτες του (Ντότγουελ, Ντάγκλας, Κλαρκ, Σμιθ, Χόμπχαουζ) για τη μεταφορά των ελληνικών γλυπτών στην Αγγλία. Άπαντες τον κατηγόρησαν ως κοινό κλέφτη και βάνδαλο, που με αθέμιτα μέσα (δωροδοκίες κλπ) λήστεψε σεβαστά μνημεία του πολιτισμού για ίδιον όφελος.
Με δεδομένο ότι την περίοδο εκείνη είναι δύσκολο να πλησιάσει κανείς την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα, χρειάστηκαν έξι μήνες για να επιτραπεί η είσοδος στην ομάδα του Έλγιν. Αποτελεσματικότερος τρόπος αποδείχτηκε η δωροδοκία του τότε στρατιωτικού κυβερνήτη ο οποίος χρηματιζόταν με πέντε λίρες για κάθε επίσκεψη. Βεβαίως, η πρακτική της δωροδοκίας δεν θα σταματήσει παρά μόνο με τον απόπλου και του τελευταίου πλοίου φορτωμένου με τα πολύτιμα μάρμαρα που σήμανε και την ολοκλήρωση της αποστολής. Η ομάδα στήνει τις σκαλωσιές, αλλά οι φήμες για στρατιωτική απόβαση των Γάλλων αναγκάζουν τον Τούρκο κυβερνήτη να άρει την άδεια εισόδου και να διατάξει την ομάδα να κατέβει από την Ακρόπολη.
Με πλούσια δώρα προς τις τοπικές τουρκικές αρχές των Αθηνών, ο Έλγιν πέτυχε να ερμηνεύσει το φιρμάνι όπως ήθελε. Η επίμεμπτη αυτή πολιτική είχε αποτέλεσμα να μείνουν τα μνημεία του Ιερού της Αθηνάς έρμαια στην ανυπολόγιστη βουλιμία του Άγγλου πρεσβευτή. Σε διάστημα 18 μηνών, δηλαδή ως το τέλος του 1802, το συνεργείο είχε εκτελέσει όσα ήθελε ο Έλγιν, όταν ξεκίνησε το απαίσιο έργο του.
Στην επιχείρηση αυτή, το χειρότερο και από την αρπαγή των αρχαίων ήταν η παντελής καταστροφή πολλών αγαλμάτων κατά την απόσπασή τους από τα μνημεία, καθώς και πολλών άλλων αρχιτεκτονικών πλαισίων, στην προσπάθεια των εργατών να αποσπάσουν τις πλάκες της ζωφόρου και τις μετόπες, με τις πρωτόγονες μεθόδους που χρησιμοποιούσαν. Είναι πολύ χαρακτηριστική η περιγραφή της καταστροφής, την οποία περιέλαβε ο περιηγητής δρ. Έντουαρτ Ντάνιελ Κλάρκ στο οδοιπορικό του, ως αυτόπτης μάρτυρας της σκηνής της απογύμνωσης του Παρθενώνα, όπου γράφει: «Ο Δισδάρης βλέποντας την καταστροφή που είχε γίνει στο μνημείο, όταν κατέβασαν και την τελευταία μετόπη, έβγαλε την πίπα από το στόμα του, άφησε να κυλήσει ένα δάκρυ και με ικετευτικό τόνο στη φωνή είπε στα ελληνικά στον Λουζιέρι, "Τέλος"».
Οι εντολές αυτές δόθηκαν στους κυβερνήτες «χάριν των λαμπρών σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες», «ιδιαίτερα αφού δεν βλάπτουν τα αναφερόμενα κτήρια επιθεωρώντας τα, μελετώντας τα και σχεδιάζοντάς τα».
Μέχρι σήμερα, όμως, παρά τις έρευνες ειδικών στα τουρκικά αρχεία, το φιρμάνι, όπως αυτό εκδόθηκε στα τουρκικά, δεν έχει βρεθεί. Το μόνο που υπάρχει είναι μια μετάφρασή του στα ιταλικά, από έναν διερμηνέα της Αγγλικής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, η οποία βρέθηκε στο αρχείο του Χαντ.
Αρχικώς, ο Χαντ ζήτησε την αφαίρεση μιας από τις καλύτερα διατηρημένες μετόπες του μνημείου, γεγονός που κατέστη εφικτό την 31η Ιουλίου του 1801, με τη βοήθεια ενός ξυλουργού και άλλων πέντε μελών του πληρώματος ενός βρετανικού πλοίου. Στην πορεία θέλησε να προχωρήσει στην αφαίρεση της δεύτερης μετόπης, κατόπιν τρίτης και ούτω καθ’ εξής. Στην τολμηρή, αυτή, κίνηση συναίνεσαν σιωπηρά και οι τουρκικές αρχές στην Αθήνα, μετά από χρηματισμούς, δωροδοκίες και εκβιασμούς. Το συνεργείο του Έλγιν από το σημείο αυτό ξεπέρασε κάθε όριο και, με πυρετώδεις ρυθμούς από το 1801 έως το 1804, όταν τελικά η δράση του Λουσιέρι έπαυσε στην Ακρόπολη, είχε συγκεντρώσει για τον Σκώτο Λόρδο μια τεράστια και μοναδική συλλογή από 56 λίθους της ζωφόρου από τον Παρθενώνα, 19 αετωματικές μορφές και 15 μετόπες μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη από το μνημείο. Από το 1801 έως το 1804 τα συνεργεία του Έλγιν δρούσαν στην Ακρόπολη, προκαλώντας σημαντικές ζημίες στα γλυπτά και το ίδιο το μνημείο, αποσπώντας και διαμελίζοντας ένα σημαντικό μέρος από το σωζόμενο γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα.
Μετά την αφαίρεση των γλυπτών από την Ακρόπολη, τα λάφυρα μεταφέρθηκαν στην οικία του Βρετανού πρόξενου, Σ. Λογοθέτη, μέσα σε ένα ξύλινο καροτσάκι, το οποίο είχε κατασχεθεί από τους Γάλλους. Εκεί συσκευάζονταν σε ξύλινα κιβώτια κι έπειτα μεταφέρονταν στο λιμάνι του Πειραιά, όπου ανέμεναν τη φόρτωσή τους σε πλοία για την Αγγλία.
Από τη στιγμή που ο Έλγιν έπρεπε να βασίζεται στο βρετανικό ναυτικό για τη μεταφορά των κιβωτίων, αναγκαζόταν να ρυθμίζει τις αποστολές των φορτίων της συλλογής του ανάλογα με το δρομολόγιο κάθε πλοίου. Ως εκ τούτου, συχνά τα κιβώτια αποβιβάζονταν σ' έναν σταθμό και μετά φορτώνονταν σε άλλο πλοίο προκειμένου να συνεχίσουν την πορεία τους. Από τις εν όλω 33 αποστολές που χρειάστηκαν για τη μεταφορά ολόκληρης της συλλογής του Έλγιν, οι δεκαεπτά ήταν μόνον για τις αρχαιότητες από την Ακρόπολη.
Κατά την πρώτη αποστολή, το προσωπικό πλοίο του Έλγιν, ο «Μέντωρ» ή «Μέντορας», ναυαγεί στα ανοιχτά των Κυθήρων. Τα γλυπτά του Παρθενώνα, με τα οποία ήταν φορτωμένο, βυθίστηκαν στον πυθμένα της θάλασσας και οι Έλληνες δύτες, με εντολή του Έλγιν, χρειάστηκαν δυο χρόνια για να τα ανασύρουν και να τα διασώσουν.
Όταν ο Έλγιν έφτασε στην Αγγλία, αντιμετώπισε σοβαρές οικονομικές δυσχέρειες. Η πρώτη σύζυγός του, η Μέρι Νίσμπετ για την οποία σκόπευε να κατασκευάσει την πολυτελή έπαυλη αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής, τον εγκατέλειψε για έναν ευγενή της συνοδείας της ονόματι Ρόμπερτ Φέργκιουσον.
Μόλις εγκαθίσταται στην Βρετανία, ο Έλγιν εκθέτει τα λάφυρά του σε πρόχειρες εκθέσεις που διοργανώνει στο Λονδίνο, οι οποίες δεν ανταποκρίνονταν ούτε κατ' ελάχιστον στις απαραίτητες μουσειολογικές προδιαγραφές. Τα γλυπτά στοιβάζονται το ένα πάνω στο άλλο, τα παραπήγματα γεμίζουν από επισκέπτες, ενώ ακόμη και αγώνες πυγμαχίας οργανώνονται στον πρώτο εκθεσιακό χώρο!
ο Έλγιν στρέφεται στην εναλλακτική λύση και αποπειράται να πουλήσει τα μάρμαρα του Παρθενώνα στο βρετανικό κράτος. Η πρώτη απόπειρα στέφεται από αποτυχία. Βασικότερο αίτιο ήταν η απροθυμία του τότε πρωθυπουργού να εισηγηθεί στο Κοινοβούλιο ποσό μεγαλύτερο των 30.000 λιρών, τη στιγμή που ο Έλγιν ζητούσε περισσότερα από τα διπλά. Εκείνη την εποχή φημολογούνται διάφορα γύρω από την τρόπο με τον οποίο ο λόρδος απέκτησε τη συλλογή.
Με την έναρξη των διαπραγματεύσεων για την πώληση της συλλογής του, ο Έλγιν συναντάται με τον πρόεδρο της Βουλής των Κοινοτήτων Τσαρλς Άμποτ. Στο ημερολόγιο του, ο Άμποτ σημειώνει για εκείνη την ημερομηνία : «Κατόπιν ήρθε ο λόρδος Έλγιν και είπε ότι αποφάσισε να πουλήσει τη συλλογή του, που περιλαμβάνει μαρμάρινα Γλυπτά, εκμαγεία, καλούπια και σχέδια, αντί ποσού ίσου με τις δαπάνες που υπέστη (σ.σ για να τα συγκεντρώσει), το ύψος του οποίου θα υπολογίσει επιτροπή της Βουλής των Κοινοτήτων. Αντιπαρήλθε όλες τις ερωτήσεις σχετικά με το ζήτημα της ιδιοκτησίας και του δικαιώματος επ' αυτών, θεωρώντας τα, όμως, εξ ολοκλήρου δικά του. Κάτι το οποίο δεν επιβεβαίωσε πρόσφατα ο κ. Αντέρ, τέως πρεσβευτής μας στην Πύλη, ο οποίος λέει ότι πληροφορήθηκε με κατηγορηματικό τρόπο από την τουρκική κυβέρνηση ότι αυτή αρνείται πλήρως πως έχει δώσει ποτέ εξουσιοδότηση στον λόρδο Έλγιν να απομακρύνει οποιοδήποτε τμήμα της συλλογής του και ότι εξακολουθεί να μην επιτρέπει την απομάκρυνση κάποιων αντικειμένων που έχουν μείνει πίσω.
Λόγω των οικονομικών δυσχερειών, ο λόρδος αναγκάζεται να μετακινήσει τα Μάρμαρα τέσσερις φορές, από έπαυλη σε έπαυλη μέσα στο Λονδίνο, ώσπου, εν τέλει, όντας απελπισμένος, δέχεται την πρόταση της βρετανικής κυβέρνησης για την εξαγορά τους αντί του ποσού των 35.000 λιρών.
Προτού ολοκληρωθεί η τελική συναλλαγή, είχε ανατεθεί σε ειδική Εξεταστική Επιτροπή η μελέτη των στοιχείων της υπόθεσης, τα πορίσματα της οποίας τέθηκαν υπόψη του Βρετανικού Κοινοβουλίου. Κατά τη διάρκεια της Κοινοβουλευτικής συνεδρίας που έλαβε χώρα, ακούστηκαν πολλές φωνές που εξέφρασαν σκεπτικισμό και απορριπτικές τάσεις για τις ενέργειες του Έλγιν, ενώ διατυπώθηκαν και σκέψεις για επιστροφή των Μαρμάρων, για πρώτη φορά.
Παρά τις νομικές και γλωσσικές αντιφάσεις που περιέχονται στο φιρμάνι, αλλά και τα όσα ακούστηκαν για την κατάχρηση της εξουσίας από τον Έλγιν ως πρεσβευτή στην Πύλη, η αγορά των αρχαιοτήτων αποφασίστηκε με ψήφους 82 υπέρ και 30 κατά. Εν συνεχεία, η Βρετανική Κυβέρνηση μετέφερε τα Μάρμαρα στο Βρετανικό Μουσείο με δαπάνη του Σερ Τζόζεφ Ντουβίν.
"Τυφλά είναι τα μάτια που δε χύνουν δάκρυα βλέποντας, Ω, Ελλάς αγαπημένη, τα ιερά σου μάρμαρα να αρπάζονται από βλάσφημα Εγγλέζικα χέρια που έχουν ξαναπληγώσει την πονεμένη σου καρδιά και αρπάξει τους θεούς σου, τους θεούς που μισούν το απαίσιο κλίμα της Αγγλίας."
Λόρδος Βύρωνας: Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ
Έφιππη πομπή. Τεμάχιο II από τη δυτική ζωφόρο του Παρθενώνα, περ. 447–433 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο.
