Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και Κράτος
Δεν είναι λίγες οι φορές που για πολλά σημαντικά θέματα στον ελλαδικό χώρο, όπως «αναπτυξιακά» ή τουριστικά, το κράτος αδειοδοτεί βάση των αποφάσεων που παίρνονται στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ)[1]. Με αυτό τον τρόπο προχωρούν, κωλυσιεργούν ή απαγορεύονται διάφορα επενδυτικά σχέδια που πρόκειται να πραγματοποιηθούν σε περιοχές αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Έτσι το ΚΑΣ, σαν επιστημονικό γνωμοδοτικό όργανο, αποκτά διευρυμένες εξουσίες και φαίνεται να είναι βασικός γνωμοδότης για την προώθηση ή όχι «αναπτυξιακών» ενεργειών στον ελλαδικό χώρο καθώς και εν τέλει ο διαμορφωτής για το τι είδους αρχαιότητες θα προβληθούν και θα ερευνηθούν.
Υποτίθεται πως δρα με αυτόνομο και ανεξάρτητο επιστημονικό τρόπο. Από την ιστοσελίδα τους τονίζουν χαρακτηριστικά την δήθεν αυτονομία τους: «Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο γνωμοδοτεί, με ισχυρές θεσμικές εγγυήσεις αυτονομίας και ανεξαρτησίας για υποθέσεις μείζονος σημασίας, καθώς και για θέματα που παραπέμπονται σε αυτό από τον Υπουργό Πολιτισμού και Αθλητισμού». Παρόλο αυτά, αυτονομία δεν φαίνεται να υπάρχει, καθώς τελικά το ΚΑΣ δεν είναι παρά ένας επιστημονικός φερετζές του Κράτους. Το ίδιο λένε, με καλύτερα λόγια από εμάς και οι ίδιοι: «Η ιστορική εξέλιξη του θεσμού παρακολουθεί την ιστορία του Ελληνικού Κράτους και διαμορφώνεται από αυτήν. Κατά συνέπεια η σύνθεση, οι αρμοδιότητες και η λειτουργία του, έχουν υποστεί μεταβολές, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τις εκάστοτε πολιτικές, κοινωνικές και τεχνολογικές συνθήκες, που με τη σειρά τους συμβάλλουν στη μεταβολή των πρακτικών της προστασίας και στη διαφοροποίηση των αντιλήψεων για την πολιτιστική κληρονομιά και των θέσεων στο θέμα της προστασίας της ανάδειξης και της διαχείρισης του μνημειακού πλούτου». Κοινός, η αυτονομία πάει περίπατο, καθώς το ΚΑΣ ακολουθεί τις αντιλήψεις των εκάστοτε κρατικών διαχειριστών του ελλαδικού χώρου.[2] Για ποιο λόγο όμως το Κράτος να χρειάζεται ένα τέτοιο γνωμοδοτικό όργανο αφού τελικά γίνεται πάντα το δικό του; Για τον απλούστατο λόγο της βιτρίνας. Έστω κατά επίφαση, το Κράτος χρειάζεται τέτοιου είδους «ανεξάρτητες» επιστημονικές επιτροπές, ώστε η όποια απόφαση να έχει επιστημονικό κύρος και βαρύτητα.
Μερικά από τα θέματα, μεταξύ άλλων, που το ΚΑΣ γνωμοδοτεί είναι: α) Κηρύξεις, οριοθετήσεις, αναοριοθετήσεις και καθορισμούς Ζωνών Προστασίας Αρχαιολογικών Χώρων. β) Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια πόλεων και οικισμών που αποτελούν αρχαιολογικούς χώρους ή περιλαμβάνουν αρχαιολογικούς χώρους. γ) Μεγάλα δημόσια έργα ή άλλα ιδιωτικά έργα, αναπτυξιακά και επενδυτικά, όπως αιολικά πάρκα, φωτοβολταϊκά, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, χώροι ΧΥΤΥ, ενταγμένα σε χρηματοδοτούμενα προγράμματα. δ) Αιτήματα πολιτών ή άλλων φορέων για λιμενικά έργα και ναυπηγεία, λατομεία και μεταλλεία, οικοδόμηση νέων κτηρίων, καθώς και ανακατασκευή ή αποκατάσταση υφισταμένων κτηρίων σε μείζονος σημασίας αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικούς τόπους. Από τα παραπάνω γίνεται εμφανές ο βαρύνουν ρόλος της συγκεκριμένης αρχής.
Παρόλο αυτά, ουκ ολίγες φορές το ΚΑΣ έχει δεχθεί κριτική για αρτιοσκληρωτικές και εσωστρεφείς γνωμοδοτήσεις που βάζουν εμπόδια και φρένο σε επενδύσεις. Η άποψη αυτή τείνει να γίνει κυρίαρχη αλλά θα μας επιτρέψετε να έχουμε τις αντιρρήσεις μας πάνω σ’ αυτό, όχι για να υποστηρίξουμε τον συγκεκριμένο θεσμό, αλλά για τον ακριβώς αντίθετο λόγο. Οι αρνήσεις που αναφέρονται πολλοί, είναι σχετικά με κάποιες επιδείξεις μόδας, κάποιες φωτογραφήσεις και κάποια χολιγουντιανά γυρίσματα, που είναι θέματα άνευ και μηδενικής σημασίας μπροστά στις θετικές γνωμοδοτήσεις. Οι θετικές γνωμοδοτήσεις λοιπόν έχουν μια για πάντα καταχώσει αρχαιότητες, έχουν δώσει το πράσινο φως για την ανέγερση άθλιων κτηρίων, τουριστικών καταλυμάτων, για την διάνοιξη δρόμων κλπ υπακούοντας στυγνά σε ντόπια και ξένα αφεντικά που μόνο σκοπό έχουν το κέρδος και τίποτα άλλο. Άλλωστε και σκηνές από ταινίες έχουν γυριστεί σε αρχαιολογικούς χώρους και πολλές φωτογραφίσεις και επιδείξεις μόδας έχουν γίνει, με τελευταία μάλιστα αυτή της Μαρέβας Μητσοτάκη στο Ηρώδειο. Οπότε για ποια εσωστρέφεια και αρτηριοσκλήρυνση μιλάμε; Τελικά τι σκοπό εξυπηρετεί μια τέτοια περίτρανα λανθασμένη άποψη και η απόκρυψη των σοβαρότατων θετικών του γνωμοδοτήσεων; Μήπως η κατασκευή ενός εχθρού βοηθάει στην πλήρη επικράτηση των κυριαρχικών και κρατικών σχεδιασμών; Το ΚΑΣ και εξωστρεφές είναι και ευέλικτο και έχει σχέσεις με τον κόσμο γύρω του. Διαπλέκεται εκφράζει και στηρίζει τον εκάστοτε κρατικό σχεδιασμό, σαν πιστός δούλος απέναντι στο αφεντικό του.
Το παράδειγμα της επένδυσης στο Ελληνικό
Μια γνωστή πρόσφατη ιστορία είναι και αυτή της επένδυσης στο Ελληνικό στο χώρο του παλαιού αερολιμένα. Το ΚΑΣ αρχικά είχε προτείνει να κηρυχθεί ως αρχαιολογικός χώρος 3.000 στρέμματα από τα 6.000 στρέμματα που ζητάει ο επενδυτής. Πρόταση που προφανώς θα δυσκόλευε αρκετά ή και θα ακύρωνε τα επενδυτικά σχέδια με τους ουρανοξύστες, τα mal κλπ. Η πρόταση ήταν αναμενόμενο να σηκώσει αντιδράσεις. Μετά από πολύ συζήτηση και πολιτικό παρασκήνιο η μπίλια έκατσε στα 280 στρέμματα ύστερα από μια αναπήδηση στα 700 στρέμματα. Να σημειωθεί ότι τα συγκεκριμένα 280 στρέμματα δεν προβλέπονταν από την αρχή να αξιοποιηθούν από την εταιρεία. Οπότε και σε αυτή την περίπτωση τέλος καλώς όλα καλά. Το ΚΑΣ πάλι βγήκε ότι είναι οπισθοδρομικό αντιαναπτυξιακό, αλλά παρόλο αυτά γνωμοδότησε θετικά, τόσο θετικά που όλοι βολεύονται. Έτσι ο επενδυτής θα μπορεί να κόβει έξτρα εισιτήρια για όσους, μετά τις αγορές στο mal, θελήσουν να επισκεφτούν κάποιο αρχαιολογικό χώρο δίπλα στους ουρανοξύστες. Είναι αξιοσημείωτο το μέγεθος των αριθμών που αλλάζουν εντελώς «επιστημονικά» εν μέσω μιας νύχτας, λες και κάποιος βρίσκεται σε μουσουλμανική αγορά και παζαρεύει με τον έμπορο λίγα μπρόκολα ή ακόμα καλύτερα, λες και βρίσκεται κανείς σε δημοπρατήριο. Είναι δεδομένες οι πιέσεις οι συμφωνίες και τα ανταλλάγματα. Η πολιτιστική κληρονομιά, που όλοι αυτοί διατυμπανίζουν ότι διαφυλάττουν και προστατεύουν, είναι τελικά όλες αυτές οι πρακτικές και οι βρωμιές του πολιτισμού που γέννησε και τους ίδιους ως παράγωγά του.
Costa Navarino και Αρχαιολογία
Άλλη ιστορία είναι αυτή του γνωστού ξενοδοχειακού συγκροτήματος του Costa Navarino στην περιοχή της Πύλου στην Μεσσηνία. Σχεδόν όλη η ξενοδοχειακή μονάδα είναι κτισμένη πάνω σε αρχαιολογικό χώρο. Έναν αρχαιολογικό χώρο που στις περιοχές όπου οι υπεύθυνοι του Costa Navarino δέχθηκαν να γίνουν σωστικές ανασκαφές, περιλαμβάνει α) έναν εκτεταμένο Πρωτοελλαδικό οικισμό από 3.200 π.Χ έως 2.200 π.Χ τουλάχιστον 40 στρεμμάτων, β) ένα Μυκηναϊκό θολωτό τάφο της Υστεροελλαδικής Ι περιόδου δηλαδή 1600-1550 π.Χ, γ) πολλούς τάφους και λείψανα κατοικιών και άλλων κτισμάτων της εποχής του Σιδήρου (Πρωτογεωμετρικής και Γεωμετρικής περιόδου) 11ο έως 8ο αιώνα π.Χ, δ) Έναν Αρχαϊκό ναό του 7ου αιώνα π.Χ που ήταν σε λειτουργία έως της Ελληνιστική εποχή 3ο – 2ο π.Χ αιώνα, ε) και μια αγροικία Ελληνιστικής εποχής. Όλα τα παραπάνω ευρήματα καταχώθηκαν, χωρίς να έχουν γίνει εκτεταμένες έρευνες, ενώ δεν δόθηκε άδεια για την επέκτασή των ανασκαφών εντός της περιοχής του ξενοδοχείου. Ένα άλλο σπουδαίο εύρημα που δεν αναφέρεται στα αρχαιολογικά κατάλοιπα που είναι κτισμένο το Costa Navarino είναι το τεχνητό προϊστορικό (Μυκηναϊκό) λιμάνι, το λεγόμενο λιμάνι του Νέστορα. Πρόκειται για το πρώτο γνωστό τεχνητό λιμάνι του προϊστορικού ευρωπαϊκού χώρου. Γύρω στο 1.200 π.Χ οι κάτοικοι της περιοχής έκτρεψαν ένα παρακείμενο ποταμό και μερικές εκατοντάδες μέτρα πριν εκβάλει στην θάλασσα λάξευσαν μια τεράστια παραλληλόγραμμη λεκάνη 230 Χ 320 μέτρα. Η λεκάνη επικοινωνούσε με την θάλασσα μέσω ενός τεχνητού καναλιού. Από αυτό το κανάλι εισέρχονταν και εξέρχονταν τα Μυκηναϊκά πλοία. Οι πιο ρομαντικοί, ίσως σκεφτόμενοι την Ιλιάδα του Ομήρου, να φαντάζονται ότι σε αυτό το λιμάνι ο Νέστορας μάζεψε τα πλοία του για την εκστρατεία στην Τροία. Αυτό το μοναδικό προϊστορικό λιμάνι προσέλκυσε το ενδιαφέρον πολλών ξένων επιστημόνων από την δεκαετία του ‘70 μέχρι του ‘90, που προσπαθούσαν να καταλάβουν τον τρόπο λειτουργίας και κατασκευής του. Ο ρομαντισμός όμως έδωσε την θέση του στην κονόμα. Πάνω από αυτό το λιμάνι κάνουν βόλτες με τα αμαξάκια του γκολφ διάφοροι εγχώριοι και ξένοι celebrities, τηλεοπτικοί μαϊντανοί, γιάπηδες, χαρτογιακάδες, πολιτικοί, πρίγκιπες και βασιλιάδες. Αυτό το αρχαίο λιμάνι λοιπόν καταστράφηκε και από πάνω του κατασκευάστηκαν γήπεδα γκολφ![3] Η περίπτωση του Costa Navarino είναι από μόνη της μια ολόκληρη ιστορία.[4] Είναι χαρακτηριστική η υπόκλιση του Κράτους, Αρχαιολογικών Υπηρεσιών και πολιτικών στην επιθυμία ενός εφοπλιστή. Ο εφοπλιστής Κωνσταντακόπουλος αποφάσιζε για το σε ποια σημεία θα γίνουν ανασκαφές και σε ποια όχι, σε ποιο χρονικό πλαίσιο θα πρέπει να είχε ολοκληρωθεί η όποια ανασκαφική έρευνα και τελικά ύστερα από πιέσεις του να καταχώνονται άρον άρον σημαντικά ευρήματα.[5] Οι δηλώσεις των υπεύθυνων αρχαιολόγων των ανασκαφών, Jörg Rambach και Ξένη Αραπογιάννη είναι χαρακτηριστικές:
«Εντύπωση προκαλεί το γεγονός της απόφασης για κατάχωση του σημαντικού Πρωτοελλαδικού οικισμού, του μεγαλύτερου της Μεσσηνίας, αλλά και άλλων σημείων της ανασκαφής στον Ρωμανό. Καταχώθηκαν αξιόλογα ευρήματα όπως το εργαστήριο χαλκού, μοναδικού για την Πελοπόννησο, ο Μυκηναϊκός Θολωτού τάφος αλλά και το οικιστικό συγκρότημα των Ελληνιστικών χρόνων. Τα ξεχωριστά αυτά επιτεύγματα των προγόνων μας δεν θα τα δούμε ποτέ. Επίσης οι ανασκαφές ήταν περιορισμένες και σε πολλούς τομείς δεν δόθηκε άδεια για την επέκταση και συνέχισή τους.
Θα περίμενε κανείς ένας τόσο σημαντικός αρχαιολογικός χώρος να ανασκαφεί πλήρως και να αναδειχθεί σε οργανωμένος και επισκέψιμος. Με την προσθήκη των αναγκαίων υποδομών όπως στέγαστρα, χώρους υποδοχής- ενημέρωσης του κοινού και στάθμευσης είναι σίγουρο ότι θα αποτελούσε ένα σημαντικό πόλο έλξης επισκεπτών. Παράλληλα θα αποτελούσε ένα πολύτιμο κληροδότημα για τις επόμενες γενιές των Ελλήνων.
Αυτό που φαίνεται λογικό, αυτονόητο αλλά και αναγκαίο, δηλαδή η ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, δυστυχώς φαίνεται να μην έχει θέση στην σύγχρονη Ελλάδα».
Η κρατικά κατευθυνόμενη αντίληψη για την σημασία των αρχαιολογικών ευρημάτων
Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι το Κράτος μέσω του ΚΑΣ και του Υπουργείου Πολιτισμού αποφασίζει για το τι αρχαίο θα προβληθεί και τι θα αποκρυφτεί. Η εκάστοτε αντίληψη για την σημασία ή όχι των αρχαιοτήτων είναι εντελώς κρατικά κατευθυνόμενη. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα αντιμετωπίζονται με συγχυσμένη αντίληψη από τον κόσμο, μια συγχυσμένη αντίληψη που εκπορεύεται και κατευθύνεται από το Κράτος. Από την μια τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι αρχαιολογικοί χώροι είναι η ιερή εθνική αγελάδα που εξετάζεται ιδιαίτερα η οποιαδήποτε παρέμβαση και εκδήλωση που θα γίνει εντός τους και από την άλλη αντιμετωπίζονται ως πρόβλημα στην λεγόμενη ανάπτυξη και στην προσέλκυση επενδύσεων κλπ. Ένα αρχαίο εύρημα τυγχάνει ευρύτερης προσοχής και αποδοχής μόνο εάν το Κράτος το εξυψώσει ως σημαντικό. Εάν είναι ογκώδες, εάν έχει μαρμάρινες κολώνες, τοιχογραφίες κλπ. Συνήθως τα ευρήματα της Κλασικής, της Ελληνιστικής και της Ρωμαϊκής τυγχάνουν καλύτερης τύχης από άλλα προϊστορικά. Σ’ αυτό ευθύνεται η φαντασιακή ιδεολογική συσχέτιση της Ευρώπης και γενικώς της Δυτικής κυριαρχίας με τον Κλασσικό και Ελληνιστικό αρχαιοελληνικό πολιτισμό και τον Ρωμαϊκό. Τι θα γινόταν άραγε εάν στο Costa Navarino υπήρχε αρχαιοελληνικός ναός της Κλασσικής περιόδου και όχι κάποια λείψανα ενός Αρχαϊκού; Θα καταχωνόταν και θα πέρναγε στην λήθη όπως ο Αρχαϊκός ναός και τα προϊστορικά ευρήματα που τα γνωρίζουν μόνο ορισμένοι που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο ασχολούνται με την αρχαιολογία ή θα φωτίζονταν με προβολείς και θα τελούσαν γάμους τα κάθε λογής ευρωπαϊκά και όχι μόνο ψώνια που θα βρίσκονταν στο ξενοδοχείο και θα αισθάνονταν μια φαντασιακή συνάφεια με τον ναό; Θα ήξερε την παρουσία του ο καθένας; Με αυτό τον επιλεκτικό τρόπο η άποψη για το τι είναι αρχαίο και σημαντικό διαμορφώνεται με Κρατικό σχεδιασμό. Η διαμόρφωση αυτή γίνεται μεθοδικά, άλλοτε προκαλώντας σύγχυση, άλλοτε θαυμασμό και άλλοτε αντιπάθειες, ανάλογα με τον στόχο που θέλει να επιτύχει το Κράτος, μετατρέποντας έτσι το αρχαιολογικό παρελθόν σε μοχλό καθυπόταξης και όχι σε εργαλείο γνώσης και συνεπώς, απελευθέρωσης.
Ελευθερόκοκκος
[1] Πρόκειται για ένα γνωμοδοτικό όργανο το οποίο ουσιαστικά είναι το μακρύ χέρι του Κράτους. Όπως αναφέρουν στην ιστοσελίδα τους: «Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της Ιστορίας του Νεοελληνικού Κράτους και συνδέεται άρρηκτα με τη διατήρηση και την ανάδειξη της μακραίωνης πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου».
[2] Πρόσφατο παράδειγμα είναι και αυτό της αρχικής άρνησης του ΚΑΣ στα γυρίσματα σειράς του BBC στο Σούνιο στον αρχαιολογικό χώρο του ναού του Ποσειδώνος. Η άρνηση έφερε πολλές αντιδράσεις στους κυβερνητικούς κύκλους, ιδιαίτερα του υπουργείου ψηφιακής πολιτικής (σαν αστείο δεν ακούγεται;) που έκανε λόγο για «κακή απόφαση» και «διεθνή γελοιοποίηση της χώρας» αλλά και του ίδιου του Τσίπρα που ανέφερε: «Καμιά φορά βεβαίως το ΚΑΣ θα πρέπει να επιτρέπει να γίνονται και γυρίσματα. Μπορεί να ενοχλούν κάποιες δεκάδες τουρίστες την ώρα των γυρισμάτων, αλλά προβάλλουν την πολιτισμική μας κληρονομιά σε εκατομμύρια τηλεθεατές […] Μερικές φορές είναι να απορεί κανείς για τον τρόπο με τον οποίο σκέπτονται ορισμένοι». Προφανώς και ασκήθηκαν παρασκηνιακές πιέσεις με αποτέλεσμα η αρχική αρνητική απόφαση να κάνει Συριζαίικη κωλοτούμπα και να μετατραπεί σε θετική. Τέλος καλώς όλα καλά για την «ανεξάρτητη» αρχή.
[3] Η ύπαρξη του λιμανιού συνδέεται και με την ύπαρξη της κοινότητας του αφρικανικού χαμαιλέοντα. Η κοινότητα αυτή συναντάται μόνο στην περιοχή όπου είναι χτισμένο το Costa Navarino. Πολλοί εξηγούν αυτό το γεγονός στις σχέσεις που είχαν οι Μυκηναίοι με του Αιγυπτίους και εικάζουν ότι οι μεταφορά τους έγινε είτε τυχαία μέσω «λαθρεπιβίβασης» στα μυκηναϊκά πλοία είτε ηθελημένης μεταφοράς του από ανθρώπους. Το συγκεκριμένο είδος δεν εντοπίζεται σε κανένα άλλο μέρος του ευρωπαϊκού χώρου. Οπότε το λιμάνι, εάν ευσταθεί η θεωρία μεταφοράς από την Αίγυπτο, κατά κάποιο τρόπο ευθύνεται για την ύπαρξη του αφρικάνικου χαμαιλέοντα στην Πύλο. Η κοινότητα πριν την περίοδο κατασκευής του ξενοδοχείου, είχε επεκταθεί γεωγραφικά στην έκταση που σήμερα βρίσκεται το Costa Navarino.
[4] Για την συγκεκριμένη ξενοδοχειακή μονάδα υπάρχει άρθρο στην Διαδρομή Ελευθερίας τεύχος 114, Μάρτιος 2012, με τίτλο: Περιοχές Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης (Π.Ο.Τ.Α).Το νέο εργαλείο των εξουσιαστών για περισσότερο έλεγχο.
[5]Η ίδια πρακτική ισχύει και σε ένα άλλο μεγάλο έργο, δημοσίου συμφέροντος αυτή την φορά, αυτή του περιμετρικού της Καλαμάτας. Εκεί καταχώθηκαν αρχαία υδραγωγεία, ενώ άλλα καταστράφηκαν, επίσης καταστράφηκε θαλαμοειδής τάφος της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ εποχής (1.400 π.Χ) και καταχώθηκε Μυκηναϊκός οικισμός. Ο εκεί υπεύθυνος έργου ήταν ο γνωστός Μπόμπολας.
Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ.183, Ιούνιος 2018
