Το παρακάτω κείμενο είναι απομαγνητοφώνηση από την ομιλία του David Wengrow στο TEDx με αφορμή την έκδοση του βιβλίου Η αυγή των πάντων που συνέγραψε με τον David Graeber το 2020. Κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 2023 στα ελληνικά από τις εκδόσεις ΔΙΟΠΤΡΑ. Αποτελούμενο από 700 εξαιρετικές σελίδες, επιχειρεί να καταρρίψει πολλούς αυτοεκπληρούμενους μύθους για την ανθρωπότητα από την εποχή των παγετώνων και ύστερα· ένα επαναστατικό βιβλίο για την παγκόσμια ιστορία.
Το καλοκαίρι του 2014 ήμουν στο ιρακινό Κουρδιστάν μαζί με μια μικρή ομάδα αρχαιολόγων, κλείνοντας τη σεζόν των ανασκαφών πεδίου κοντά στη μεθοριακή πόλη της Χαλάμπτζα. Το έργο μας ήταν να ερευνήσουμε αυτό που με προβλημάτιζε και με ενδιέφερε από τότε που άρχισα να σπουδάζω αρχαιολογία.
Έχουμε διδαχτεί να πιστεύουμε ότι πριν από χιλιάδες χρόνια, όταν οι πρόγονοί μας πρωτοανακάλυψαν τη γεωργία, σε εκείνο το μέρος του κόσμου, ξεκίνησε μια αλυσίδα συνεπειών που θα έστρεφε τον σύγχρονο κόσμο προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, προς μια συγκεκριμένη πορεία. Με την καλλιέργεια του σιταριού, οι πρόγονοί μας υποθέσαμε ότι ανέπτυξαν νέους δεσμούς με τη γη όπου ζούσαν. Η ιδιωτική ιδιοκτησία είχε εφευρεθεί και μαζί μ′ αυτή η ανάγκη για την υπεράσπισή της.
Μαζί με τις νέες ευκαιρίες για κάποιους ανθρώπους για συσσώρευση υπεραξίας, προέκυψε κι η ζήτηση εργασίας, παγιδεύοντας τον περισσότερο κόσμο στο σκληρό καθεστώς παραγωγής της σοδειάς, ενώ μερικοί προνομιούχοι είχαν την ελευθερία και τον ελεύθερο χρόνο να κάνουν άλλα πράγματα. Να σκεφτούν, να πειραματιστούν, να δημιουργήσουν τις βάσεις γι′ αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό.
Σύμφωνα μ′ αυτή τη γνωστή ιστορία, αυτό που συνέβη μετά είναι ότι οι πληθυσμοί αυξήθηκαν, τα χωριά έγιναν πόλεις, οι πόλεις έγιναν μεγαλουπόλεις και με την εμφάνιση των μεγαλουπόλεων το είδος μας παγιδεύτηκε στη γνωστή τροχιά της ανάπτυξης, όπου η ελικοειδής αύξηση των πληθυσμών και οι τεχνολογικές αλλαγές συνοδεύτηκαν από τη δημιουργία τρομερών ανισοτήτων τις οποίες βλέπουμε γύρω μας σήμερα.
Εκτός εάν, όπως θα έλεγε κάποιος που θα έβλεπε με προσοχή τα στοιχεία από τη Μέση Ανατολή, σχεδόν τίποτα από αυτά που σας έχω πει μέχρι τώρα δεν συνέβη στην πραγματικότητα.
Οι συνέπειες που θα προτείνω είναι αρκετά βαθιές. Βασικά, αυτό που συνέβη μετά την εφεύρεση της γεωργίας, πριν από περίπου 10.000 χρόνια, ήταν μια μακρά περίοδος άλλων 4.000 ετών περίπου, κατά την οποία, σε μεγάλο βαθμό, τα χωριά παρέμειναν χωριά. Υπάρχουν πολύ λίγα στοιχεία για την ανάδυση αυστηρών κοινωνικών τάξεων. Χωρίς να σημαίνει, βέβαια, ότι τίποτα δεν συνέβαινε.
Στη διάρκεια αυτών των 4.000 χρόνων, η τεχνολογική αλλαγή προχώρησε με ταχύτητα.
Χωρίς βασιλείς, χωρίς γραφειοκρατία, χωρίς μόνιμους στρατούς.
Αυτοί οι πρώιμοι αγροτικοί πληθυσμοί ανέπτυξαν τη μαθηματική γνώση, προχώρησαν τη μεταλλουργία, έμαθαν να καλλιεργούν ελαιόδεντρα, αμπέλια και φοινικόδεντρα. Εφηύραν το ψωμί από προζύμι, την μπύρα, ανέπτυξαν την τεχνολογία της υφαντουργίας. τον τροχό της αγγειοπλαστικής, το πανί του ιστίου. Διέδωσαν όλες αυτές τις καινοτομίες στα πέρατα του κόσμου, από τις ακτές της ανατολικής Μεσογείου, έως τη Μαύρη Θάλασσα, και από τον Περσικό Κόλπο, μέχρι τα βουνά του Κουρδιστάν, εκεί όπου γίνονται οι ανασκαφές μας.
Συχνά αναφέρομαι σ′ αυτήν τη μακρά περίοδο της ιστορίας της ανθρωπότητας ως την εποχή του πρώτου παγκόσμιου χωριού. Επειδή δεν είναι μόνο οι τεχνολογικές καινοτομίες που είναι τόσο αξιοσημείωτες, αλλά και οι κοινωνικές καινοτομίες που έδωσαν τη δυνατότητα στον κόσμο να κάνει αυτά τα πράγματα, χωρίς να δημιουργεί κέντρα και χωρίς την άνοδο μιας τάξης μόνιμων ηγετών υπεράνω όλων των άλλων.
Τώρα, παραδόξως, αυτή η άνθιση του πολιτισμού δεν είναι αυτό που αναφέρουμε συνήθως ως πολιτισμό. Αντιθέτως, με τον όρο αυτό αναφερόμαστε συνήθως σε σκληρά άνισες κοινωνίες, οι οποίες εμφανίστηκαν χιλιάδες χρόνια αργότερα.
Δυναστική Μεσοποταμία, Φαραωνική Αίγυπτος, Αυτοκρατορική Ρώμη.
Κοινωνίες οι οποίες ήταν βαθιά στρωματοποιημένες. Εν ολίγοις, λοιπόν, πάντα αισθανόμουν ότι βασικά υπάρχει κάτι παράξενο σχετικά με την αντίληψη μας για τον πολιτισμό. Κάτι που μας κάνει να χάνουμε τις λέξεις, που μας δένει τη γλώσσα. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με ανθρώπους χιλιάδων ετών που εξασκούσαν ας πούμε τη γεωργία, δημιουργούσαν νέες τεχνολογίες, αλλά δεν εξουσίαζαν ο ένας τον άλλο ή δεν εκμεταλλεύονταν ο ένας τον άλλο στο έπακρο.
Γιατί δεν έχουμε καλύτερες λέξεις; Πού είναι το λεξικό μας γι′ αυτές τις μεγάλες περιόδους της ανθρωπότητας στις οποίες δεν φερόμασταν μ′ αυτόν τον τρόπο;
Τα τελευταία δέκα χρόνια, συνεργάστηκα στενά με τον εκλιπόντα μεγάλο ανθρωπολόγο Ντέιβιντ Γκρέιμπερ, για να αντιμετωπίσουμε ορισμένα από αυτά τα ερωτήματα. Το κάναμε όμως σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα, επειδή από τη δική μας οπτική, ο ένας ως αρχαιολόγος και ο άλλος ως ανθρωπολόγος, αυτή η σύγκρουση μεταξύ θεωρίας και δεδομένων, μεταξύ του τυπικού αφηγήματος της ανθρώπινης ιστορίας και των στοιχείων που έχουμε σήμερα μπροστά μας, δεν περιορίζεται μόνο στην πρώιμη Μέση Ανατολή. Αφορά το σύνολο.
Όλη η περιγραφή της ανθρώπινης ιστορίας που αφηγούμαστε για αιώνες είναι βασικά λάθος. Θα προσπαθήσω να σας δώσω μερικές εξηγήσεις. Ας πάμε πίσω σε μερικές βασικές έννοιες, τα σταθερά σημεία αναφοράς γύρω από τα οποία οργανώνουμε κι ενορχηστρώνουμε την κατανόηση μας της παγκόσμιας ιστορίας, για εκατοντάδες χρόνια. Πάρτε για παράδειγμα την ιδέα ότι ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας το ανθρώπινο είδος ζούσε σε πολύ μικρές ισότιμες ομάδες κυνηγών-συλλεκτών, μέχρι που η εμφάνιση της γεωργίας εγκαινίασε την εποχή των ανισοτήτων.
Ή την ιδέα ότι η εμφάνιση των πόλεων δημιούργησε τις κοινωνικές τάξεις, άγιους βασιλιάδες και αρπαχτικούς ολιγάρχες που ποδοπατούσαν όλους τους άλλους. Από το πρώτο μάθημα της ιστορίας μας διδασκόμαστε να πιστεύουμε ότι ο σύγχρονος κόσμος με τα πλεονεκτήματα και τις ανέσεις του, τα συστήματα υγείας και τα ταξίδια στο διάστημα, όλα αυτά τα καλά και συναρπαστικά, δεν θα υπήρχαν χωρίς την αρχική συγκέντρωση της ανθρωπότητας σε όλο μεγαλύτερες ομάδες και την αδυσώπητη συγκέντρωση ανισοτήτων που τη συνόδευσαν.
Η ανισότητα, διδαχτήκαμε να πιστεύουμε, ήταν το αναγκαίο τίμημα του πολιτισμού. Αν είναι έτσι, τότε τι πρέπει να καταλάβουμε από τη Μέση Ανατολή; Ίσως κάποιος να έλεγε ότι ήταν απλώς ένα πολύ μεγάλο διάστημα 4.000 ετών, πριν συμβεί όλη αυτή η ανάπτυξη. Η ανισότητα ήταν αναπόφευκτο να συμβεί. Ήταν απλώς θέμα χρόνου. Και ίσως εν μέρει το αφήγημα να ισχύει για άλλα μέρη του κόσμου. Ας δούμε, λοιπόν, λίγο τι μπορούμε να πούμε σήμερα για την προέλευση των πόλεων. Σίγουρα θα σκεφτείτε ότι με την εμφάνιση των πόλεων προέκυψε κι η εμφάνιση των κοινωνικών τάξεων. Σκεφτείτε την Αρχαία Αίγυπτο με τους ναούς-πυραμίδες ή την Κίνα των Σανγκ με τους πολυτελείς τάφους, την κλασική εποχή των Μάγια με τους πολεμοχαρείς ηγέτες. Ή την αυτοκρατορία των Ίνκας με τις μούμιες βασιλέων ή βασιλισσών. Η εικόνα, όμως, δεν είναι τόσο ξεκάθαρη σήμερα.
Αυτό που μας λέει για παράδειγμα η σύγχρονη αρχαιολογία είναι ότι υπήρχαν ήδη πόλεις στο κάτω μέρος του Κίτρινου Ποταμού, πάνω από 1.000 χρόνια πριν την άνοδο των Σάνγκ. Και στην άλλη πλευρά του Ειρηνικού, στο Ρίο Σούπε του Περού, βλέπουμε ήδη τεράστιες συγκεντρώσεις ανθρώπων με μνημειώδη αρχιτεκτονική, 4.000 χρόνια πριν από τους Ίνκας. Στη Νότια Ασία πριν από 4.500 χρόνια, εμφανίστηκαν οι πρώτες πόλεις όπως το Μοχέντζιο Ντάρο και η Χαράπα,στην κοιλάδα του Ινδού.
Αλλά αυτοί οι τεράστιοι οικισμοί δεν παρουσιάζουν κανένα ίχνος βασιλιάδων ή βασιλισσών. Κανένα βασιλικό μνημείο, καμία τέχνη που να τους εξυμνείκαι επιπλέον, γνωρίζουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ζούσε σε κατοικίες υψηλής ποιότητας, με εξαιρετικές συνθήκες υγιεινής.
Βορείως της Μαύρης Θάλασσας, στη σημερινή Ουκρανία, οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει στοιχεία ακόμη πιο παλαιών πόλεων που ανάγονται έως κι 6.000 χρόνια. Και πάλι, αυτοί οι τεράστιοι οικισμοί δεν παρουσιάζουν κανένα στοιχείο αυταρχικής διακυβέρνησης. Ούτε ναοί, ούτε παλάτια, ούτε ακόμη στοιχεία κεντρικών αποθηκευτικών χώρων ή μιας γραφειοκρατίας με ιεραρχία. Σ′ αυτές τις περιπτώσεις βλέπουμε μεγάλους ομόκεντρους δακτυλίους σπιτιών, διατεταγμένα όπως το εσωτερικό του κορμού ενός δέντρου, γύρω από αίθουσες συνελεύσεων της γειτονιάς. Και παρέμειναν έτσι για περίπου 800 χρόνια.
Αυτό που σημαίνει είναι ότι πολύ πριν τη γέννηση της δημοκρατίας, στην αρχαία Ελλάδα, υπήρχαν ήδη πολύ καλά οργανωμένες πόλεις σε πολλές ηπείρους χωρίς να παρουσιάζουν κανένα στοιχείο κυρίαρχων δυναστειών. Και ορισμένες από αυτές φαίνεται πως τα κατάφερναν πολύ καλά χωρίς ιερείς, μανδαρίνους ή πολεμοχαρείς πολιτικούς.
Φυσικά, κάποιες από αυτές τις πρώιμες πόλεις έγιναν στη συνέχεια πρωτεύουσες βασιλείων και αυτοκρατοριών. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι άλλες στράφηκαν σε εντελώς αντίθετη κατεύθυνση. Ένα καλά τεκμηριωμένο παράδειγμα είναι γύρω στο έτος 250 μ.Χ., η πόλη Τεοτιουακάν, στην κοιλάδα του Μεξικού, με πληθυσμό γύρω στις 100.000 κατοίκους, στράφηκε ενάντια στους ναούς-πυραμίδες και τις ανθρωποθυσίες και ανασυγκροτήθηκε ως ένα τεράστιο συγκρότημα με άνετες επαύλεις, στεγάζοντας το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Όταν οι αρχαιολόγοι ερεύνησαν αρχικά αυτά τα κτίρια, υπέθεσαν ότι ήταν παλάτια. Αργότερα κατάλαβαν ότι περίπου ο καθένας στην πόλη ζούσε σε παλάτι με ευρύχωρα αίθρια, υποδαπέδιες αποχετεύσεις και υπέροχες τοιχογραφίες στους τοίχους.
Δεν πρέπει όμως να παρασυρόμαστε.
Καμία από τις κοινωνίες τις οποίες περιγράφω δεν ήταν απολύτως ισότιμη. Θα πρέπει να θυμηθούμε επίσης ότι κι η Αθήνα του 5ου αιώνα, την οποία θεωρούμε τη γενέτειρα της δημοκρατίας, ήταν κι αυτή μια μιλιταριστική κοινωνία, βασισμένη στη δουλεία, όπου οι γυναίκες ήταν εντελώς αποκλεισμένες από την πολιτική. Έτσι, συγκριτικά, σε άλλα μέρη όπως η Τεοτιουακάν δεν τα πήγαιναν και άσχημα, κρατώντας το “τζίνι της ανισότητας” μέσα στο μπουκάλι του.
Αλλά ας τα ξεχάσουμε αυτά. Ας κοιτάξουμε αλλού. Ίσως όλα αυτά για τα οποία μιλάω να είναι ακραία στην ουσία. Ίσως να μπορούμε να κρατήσουμε ανέπαφη την οικεία ιστορία περί πολιτισμού. Στο κάτω κάτω, εάν οι ακυβέρνητες πόλεις ήταν τόσο κοινές στην ιστορία μας, τότε γιατί ο Κορτέζ, ο Πιζάρο και όλοι οι άλλοι κονκισταδόρες δεν βρήκαν καμία τέτοια όταν άρχισαν την εισβολή τους στην Αμερική; Γιατί βρήκαν μόνο τον Μοκτεζούμα και τον Αταχουάλπα να κυριαρχούν στις αυτοκρατορίες τους;
Μόνο που κι αυτό δεν είναι αλήθεια.
Η πόλη στην οποία ο Ερνάν Κορτές βρήκε τους στρατιωτικούς του συμμάχους, αυτούς που τον βοήθησαν στην επιτυχημένη του επίθεση στην πρωτεύουσα των Αζτέκων, Τενοτστιτλάν, ήταν ακριβώς μια τέτοια πόλη, χωρίς κυβερνήτες. Μια αυτόχθονη δημοκρατία με το όνομα Τλαξσκάλα κυβερνούμενη από το αστικό κοινοβούλιο, το οποίο είχε μερικές πολύ ενδιαφέρουσες τελετουργίες εισόδου για τους επίδοξους πολιτικούς. Κατά καιρούς μαστιγώνονταν και κακοποιούνταν δημοσίως από τα μέλη της κοινότητάς τους, ώστε να τους τσακίσουν κάπως τον εγωισμό και να τους υπενθυμίσουν ποιος πραγματικά κάνει κουμάντο. Διαφέρει λίγο από αυτό που αναμένουμε σήμερα με τους πολιτικούς.
Οι αρχαιολόγοι έχουν δουλέψει, επίσης, στην Τλαξκάλα κάνοντας ανασκαφή στα ερείπια της προκατακτημένης πόλης κι αυτό που βρήκαν είναι αξιοσημείωτο. Ξανά, τα πιο εντυπωσιακά αρχιτεκτονήματα δεν είναι ναοί και παλάτια. Είναι οι πολύ καλά διατεταγμένες κατοικίες των απλών πολιτών, παρατεταγμένες κατά μήκος των αναβαθμίδων με θέα τις πλατείες της περιοχής. Δεν είναι μόνο η ιστορία των πόλεων στις οποίες η σύγχρονη αρχαιολογία στρέφει την προσοχή της. Γνωρίζουμε επίσης σήμερα ότι η ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών πριν την έλευση της γεωργίας, δεν έχει σχέση με ό,τι φανταζόμασταν. Καμία σχέση με την ιδέα ότι οι άνθρωποι ζούσαν συνεχώς σε μικρές ομάδες κυνηγών-συλλεκτών.
Αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι στοιχεία μιας τεράστιας ποικιλίας κοινωνικού πειραματισμού, πριν την έλευση της γεωργίας. Στην Αφρική, πριν από 50.000 χρόνια, οι κυνηγοί-συλλέκτες άρχισαν ήδη να δημιουργούν τεράστια δίκτυα, κοινωνικά δίκτυα, καλύπτοντας τεράστιες εκτάσεις της ηπείρου. Στην παγετωνική εποχή της Ευρώπης πριν 25.000 χρόνια, βλέπουμε στοιχεία ατόμων να ξεχωρίζουν για τις ειδικές μεγαλειώδεις ταφές τους, με τα σώματά τους γεμάτα κοσμήματα όπλα, ακόμη και κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί εμβλήματα. Βλέπουμε δημόσια κτίρια να οικοδομούνται πάνω σε οστά και χαυλιόδοντες μαλλιαρών μαμούθ. Και γύρω στα 11.000 χρόνια πριν, στη Μέση Ανατολή από όπου ξεκίνησα, οι κυνηγοί-συλλέκτες οικοδόμησαν τεράστιους πέτρινους ναούς, σε ένα μέρος που ονομάζεται Γκιομπεκλί Τεπέ, στην ανατολική Τουρκία.
Στη Βόρεια Αμερική, πολύ πριν την καλλιέργεια του αραβοσίτου, αυτόχθονες πληθυσμοί κατασκεύασαν τα τεράστια χωματουργικά έργα στο Πόβερτι Πόιντ, στη Λουιζιάνα, που μπορούσαν να φιλοξενήσουν χιλιάδες κυνηγούς-συλλέκτες. Επίσης, στην Ιαπωνία πολύ πριν την άφιξη της καλλιέργειας του ρυζιού, οι αποθήκες στο Σανάι Μαριγιάμα μπορούσαν ήδη να φυλάξουν μεγάλα αποθέματα άγριας φυτικής τροφής.
Πού καταλήγουν αυτές οι λεπτομέρειες; Τι σημαίνουν όλα αυτά;
Το ελάχιστο που θα πρότεινα είναι ότι είναι παρατραβηγμένο σήμερα, να παραμείνουμε στην ιδέα ότι η εφεύρεση της γεωργίας σήμαινε την αναχώρηση μας από μια Εδέμ ισότητας. Ή να παραμείνουμε στην ιδέα ότι οι κοινωνίες μικρής κλίμακας ήταν ιδιαίτερα πιθανό να ήταν ισότιμες, ενώ οι μεγάλης κλίμακας πρέπει να είχαν απαραίτητα βασιλείς, προέδρους και ιεραρχικές δομές διοίκησης. Υπάρχουν επίσης μερικές σύγχρονες επιπτώσεις. Πάρτε για παράδειγμα τη συνηθισμένη αντίληψη ότι η συμμετοχική δημοκρατία είναι κατά κάποιο τρόπο φυσική σε μια μικρή κοινότητα ή ίσως σε μια ομάδα ακτιβιστών, αλλά δεν θα μπορούσε ενδεχομένως να φτάσει σε κλίμακες όπως μια πόλη, ένα έθνος ή ακόμη μια χώρα.
Τα στοιχεία της ανθρώπινης ιστορίας, εάν είμαστε έτοιμοι να τα δούμε, δείχνουν το αντίθετο. Εάν οι πόλεις κι οι συμπολιτείες των περιφερειών παρέμειναν συνδεδεμένες, κυρίως, με τη συναίνεση και τη συνεργασία που υπήρχε χιλιάδες χρόνια πριν, ποιος μας εμποδίζει να τις ξαναδημιουργήσουμε σήμερα με τις τεχνολογίες που θα μας επιτρέψουν να ξεπεράσουμε το πρόβλημα της απόστασης και των μεγεθών;
Ίσως δεν είναι αργά να αρχίσουμε να μαθαίνουμε από όλα τα νέα στοιχεία του παρελθόντος, ακόμη και να αρχίσουμε να φανταζόμαστε τι άλλου είδους πολιτισμό θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε, εάν απλώς σταματήσουμε να λέμε στους εαυτούς μας ότι αυτός ο συγκεκριμένος κόσμος είναι ο μόνος εφικτός.
Σας ευχαριστώ πολύ.
