Η πειθάρχηση ως φιλοσοφία ζωής: Από το χθες στο σήμερα

Στο συγκεκριμένο κείμενο θα κάνουμε μια σύντομη ανάλυση στο κεφάλαιο "Ο μέγας Κάλιμπαν ο αγώνας ενάντια στο εξεγερμένο σώμα" από το βιβλίο της Silvia Federici "Ο Κάλιμπαν και η Μάγισσα", συγκρίνοντας την πειθάρχηση του χθες με αυτή του σήμερα. 

Σημαντική από την πλευρά μας δεν είναι η επιδίωξη καθολικών συμπερασμάτων και διαμόρφωσης της "κοινής" γνώμης, αλλά η ανάλυση των γραφόμενων της Federici κι η σύγκριση με το σήμερα υπό τη δική μας οπτική.

Μια πολύ σύντομη αναφορά στον όρο "Μάγισσα" υπό τη σκοπιά της Federici: Όταν λοιπόν η Federici χρησιμοποιεί τον όρο μάγισσα αναφέρεται σε εκείνες τις γυναίκες, οι οποίες, αρνούμενες να υποταχθούν στο νέο κοινωνικό-οικονομικό σύστημα που διαμόρφωνε την τότε εποχή η κυρίαρχη οικονομική τάξη σε συνεργασία με την Προτεσταντική εκκλησία, βασανίστηκαν μέχρι θανάτου από τους εξουσιαστές της τότε εποχής με την κατηγορία ότι συνεργάζονταν με τις "δυνάμεις του κακού" (βλ. "Σατανάς"). Η κατηγορία αυτή είχε ως βάση τις πεποιθήσεις αρκετών γυναικών, που στηρίζονταν σε παγανιστικές και ανιμιστικές αντιλήψεις της ζωής και του κόσμου.

 

Η μηχανιστική φιλοσοφία ως πυρήνας της νέας πειθάρχησης 

 

Στα μέσα του 16ου με τον 17ο αιώνα, η νέο-ανερχόμενη αστική τάξη είχε ως βασικό στόχο που θα εξασφάλιζε την επικράτησή της, την πειθάρχηση της μέχρι τότε "ατίθασης μάζας" στα πλαίσια της μίσθωσης εργασίας. Αυτό δεν θα μπορούσε να το καταφέρει από την μία στιγμή στην άλλη, αντίθετα θα ήταν μια χρονοβόρα διαδικασία. Με άλλα λόγια, για να το καταφέρει, θα χρειαζόταν το μετασχηματισμό της κοσμοαντίληψης των ανθρώπων αυτών. Αυτό δεν θα το κατάφερνε χωρίς την βοήθεια της Προτεσταντικής εκκλησίας, της οποίας η φιλοσοφική της αντίληψη για τη ζωή και τον άνθρωπο αποτελεί την βάση του νεωτερικού ορθολογισμού και καπιταλισμού.  

 

Οι κοσμοαντιλήψεις του μέσου ανθρώπου της τότε εποχής ήταν έντονα επηρεασμένες από παγανιστικές και ανιμιστικές φιλοσοφίες. Έδιναν ιδιαίτερη βάση στην πρακτική της μαγείας, διότι πίστευαν ότι μέσω αυτών των πρακτικών θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν καλύτερη ποιότητα ζωής, υποβαθμίζοντας με αυτό τον τρόπο την εργασία. Επομένως θα ήταν πρακτικά δύσκολο για την τότε νέο-ανερχόμενη αστική τάξη να πειθαρχήσει ένα προλεταριάτο που υποβαθμίζει την εργασία.  

 

Για τον λόγο λοιπόν αυτό κήρυξε πόλεμο σ' αυτές τις ιδέες με την βοήθεια της δυτικής εκκλησίας. Με άλλα λόγια προσπάθησε να επιβάλλει νέες κοσμοθεωρίες για την ανθρώπινη φύση. Έντονη συμβολή είχε και η Καρτεσιανή φιλοσοφία, η οποία υποβάθμιζε το ανθρώπινο σώμα και εξυμνούσε τη διάνοια/πνεύμα. Ήτοι ο Καρτέσιος, έντονα επηρεασμένος από την χριστιανική πουριτανική ηθική, θεωρούσε ότι η διάνοια του ανθρώπου (πνεύμα) είναι θεϊκής προέλευσης, ενώ το σώμα που υπακούει στο ζωώδες ένστικτο προέρχεται από τον "Σατανά".  

 

Ο νέος λοιπόν τύπος ανθρώπου είναι αυτός ο οποίος στηρίζεται στο πνεύμα του κι υπακούει στις κοινωνικές επιταγές που ορίζει η κοινωνία, δηλαδή που υιοθετεί την Προτεσταντική ηθική ως φιλοσοφία ζωής και συμμορφώνεται στις επιταγές της αγοράς εργασίας. Άξια αναφοράς είναι κι η δημόσια θανάτωση όσων αντιστάθηκαν στις επιταγές της τότε νέας εποχής, με αρκετούς ορθολογιστές επιστήμονες να βλέπουν θετικά την τιμωρία μέσω θανάτου σε όσες δεν συμμορφώνονταν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα επιστημόνων που ενέκριναν το κυνήγι μαγισσών ήταν ο Ζακ Μποντεν, Μαρεν Μερσεν, Αιζακ Μπαροου κι ο Χομπς. 

 

Η "πανδημία" του covid 19 ως δούρειος ίππος της μετανεωτερικής πειθάρχησης 

 

Μια παρόμοιου τύπου πειθάρχηση με αυτή που μας αναφέρει η Federici υπήρξε και στην περίοδο της "πανδημίας". Το πρώτο μέτρο πειθάρχησης ήταν το lock down. Το πρώτο χρονικό διάστημα του covid τα δυτικά κράτη επέβαλαν τον εγκλεισμό με πρόσχημα την προστασία της ανθρώπινης ζωής.  

 

Πιο αναλυτικά, επικαλέστηκαν το έλλογο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης, δηλαδή το πνεύμα, που διακατέχεται από λογική, να απομονωθεί στο σπίτι και να καταπολεμήσει τα "κατώτερα" και "εγωιστικά" του ένστικτα, τα οποία επιζητούσαν τη διαπροσωπική επαφή με τους άλλους ανθρώπους. Η νέα αυτή πειθάρχηση δεν είχε να κάνει μόνο με τον εγκλεισμό και την απομόνωση στο σπίτι, αλλά και με την πειθαρχία σε ένα νέο τύπο εργασίας και εκπαίδευσης (βλ. τηλεργασία και τηλεκπαίδευση).  

 

Με άλλα λόγια, ακόμη κι η έννοια του χώρου μεταβαλλόταν την περίοδο εκείνη, δηλαδή το σπίτι δεν αποτελούσε αποκλειστικά τον προσωπικό χώρο ηρεμίας, αλλά ταυτόχρονα ήταν κι ο εργασιακός χώρος, όπου μπορούσαν τα αφεντικά να επέμβουν, ενώ αν ήσουν μαθητής/φοιτητής κάποιες συγκεκριμένες ώρες μετασχηματιζόταν σε τάξη, που ο καθηγητής μπορούσε να επέμβει για συμμόρφωση στα δικά του δεδομένα. Την περίοδο της καραντίνας ο μόνος επιτρεπτός λόγος εξόδου από το σπίτι ήταν η κατανάλωση, όπως αυτό προκύπτει κι από τις επιλογές αιτιολόγησης του 13033.  

 

Το δεύτερο κι ενδεχομένως σκληρότερο μέτρο πειθάρχησης ήταν ο υποχρεωτικός εμβολιασμός. Το συγκεκριμένο εμβόλιο απέκτησε μία συμβολική και σχεδόν μεταφυσική σημασία για το δυτικό πολιτισμό. Για τους εκπροσώπους κρατών και κυβερνήσεων αποτελούσε σύμβολο κοινωνικής αλληλεγγύης, πάταξης της αμφισβήτησης του ανορθολογισμού και πίστη στην εγκυρότητα του κυρίαρχου επιστημονικού αφηγήματος, ενώ για την επίσημη εκκλησία (Ορθόδοξη και Καθολική) απόδειξη της χριστιανικής διδασκαλίας του "αγαπάτε αλλήλους".  

 

Οι "εμβολιασμένοι" ταυτίστηκαν με τους ορθολογιστές, τους προασπιστές των δυτικών αξιών, οι οποίοι επιβάλλεται να διαθέτουν όλα τα προνόμια, ενώ οι "ανεμβολίαστοι" χαρακτηρίστηκαν ως ανορθολογικοί κι αντιδυτικοί, οι οποίοι υπονομεύουν τις νεωτερικές αξίες και την κοινωνική σταθερότητα και γι' αυτό πρέπει να τιμωρηθούν, στερούμενοι τα "προνόμια" που μέχρι χθες ήταν αυτονόητα, στερούμενοι και μια μερίδα εξ αυτών ακόμα και το δικαίωμα στην εργασία και στην εξασφάλιση μισθού για παραπάνω από 15 μήνες (βλ. ανεμβολίαστοι υγειονομικοί).  

 

Η πειθάρχηση αλλάζει μορφές, αναλόγως της εποχής, των συνθηκών και των επιδιώξεων των εξουσιαστών. Έτσι λοιπόν, από την πειθάρχηση του προλεταριάτου στις πρώιμες καπιταλιστικές συνθήκες του 17ου αιώνα, οδηγηθήκαμε στη μεταμοντέρνα πειθάρχηση στα αφηγήματα του επιστημονισμού και της τεχνοκρατίας. Κι έπεται συνέχεια...  

 

Contra Dystopia

Η πειθάρχηση ως φιλοσοφία ζωής: Από το χθες στο σήμερα

Στο συγκεκριμένο κείμενο θα κάνουμε μια σύντομη ανάλυση στο κεφάλαιο "Ο μέγας Κάλιμπαν ο αγώνας ενάντια στο εξεγερμένο σώμα" από το βιβλίο της Silvia Federici "Ο Κάλιμπαν και η Μάγισσα", συγκρίνοντας την πειθάρχηση του χθες με αυτή του σήμερα. 

Σημαντική από την πλευρά μας δεν είναι η επιδίωξη καθολικών συμπερασμάτων και διαμόρφωσης της "κοινής" γνώμης, αλλά η ανάλυση των γραφόμενων της Federici κι η σύγκριση με το σήμερα υπό τη δική μας οπτική.

Μια πολύ σύντομη αναφορά στον όρο "Μάγισσα" υπό τη σκοπιά της Federici: Όταν λοιπόν η Federici χρησιμοποιεί τον όρο μάγισσα αναφέρεται σε εκείνες τις γυναίκες, οι οποίες, αρνούμενες να υποταχθούν στο νέο κοινωνικό-οικονομικό σύστημα που διαμόρφωνε την τότε εποχή η κυρίαρχη οικονομική τάξη σε συνεργασία με την Προτεσταντική εκκλησία, βασανίστηκαν μέχρι θανάτου από τους εξουσιαστές της τότε εποχής με την κατηγορία ότι συνεργάζονταν με τις "δυνάμεις του κακού" (βλ. "Σατανάς"). Η κατηγορία αυτή είχε ως βάση τις πεποιθήσεις αρκετών γυναικών, που στηρίζονταν σε παγανιστικές και ανιμιστικές αντιλήψεις της ζωής και του κόσμου.

 

Η μηχανιστική φιλοσοφία ως πυρήνας της νέας πειθάρχησης 

 

Στα μέσα του 16ου με τον 17ο αιώνα, η νέο-ανερχόμενη αστική τάξη είχε ως βασικό στόχο που θα εξασφάλιζε την επικράτησή της, την πειθάρχηση της μέχρι τότε "ατίθασης μάζας" στα πλαίσια της μίσθωσης εργασίας. Αυτό δεν θα μπορούσε να το καταφέρει από την μία στιγμή στην άλλη, αντίθετα θα ήταν μια χρονοβόρα διαδικασία. Με άλλα λόγια, για να το καταφέρει, θα χρειαζόταν το μετασχηματισμό της κοσμοαντίληψης των ανθρώπων αυτών. Αυτό δεν θα το κατάφερνε χωρίς την βοήθεια της Προτεσταντικής εκκλησίας, της οποίας η φιλοσοφική της αντίληψη για τη ζωή και τον άνθρωπο αποτελεί την βάση του νεωτερικού ορθολογισμού και καπιταλισμού.  

 

Οι κοσμοαντιλήψεις του μέσου ανθρώπου της τότε εποχής ήταν έντονα επηρεασμένες από παγανιστικές και ανιμιστικές φιλοσοφίες. Έδιναν ιδιαίτερη βάση στην πρακτική της μαγείας, διότι πίστευαν ότι μέσω αυτών των πρακτικών θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν καλύτερη ποιότητα ζωής, υποβαθμίζοντας με αυτό τον τρόπο την εργασία. Επομένως θα ήταν πρακτικά δύσκολο για την τότε νέο-ανερχόμενη αστική τάξη να πειθαρχήσει ένα προλεταριάτο που υποβαθμίζει την εργασία.  

 

Για τον λόγο λοιπόν αυτό κήρυξε πόλεμο σ' αυτές τις ιδέες με την βοήθεια της δυτικής εκκλησίας. Με άλλα λόγια προσπάθησε να επιβάλλει νέες κοσμοθεωρίες για την ανθρώπινη φύση. Έντονη συμβολή είχε και η Καρτεσιανή φιλοσοφία, η οποία υποβάθμιζε το ανθρώπινο σώμα και εξυμνούσε τη διάνοια/πνεύμα. Ήτοι ο Καρτέσιος, έντονα επηρεασμένος από την χριστιανική πουριτανική ηθική, θεωρούσε ότι η διάνοια του ανθρώπου (πνεύμα) είναι θεϊκής προέλευσης, ενώ το σώμα που υπακούει στο ζωώδες ένστικτο προέρχεται από τον "Σατανά".  

 

Ο νέος λοιπόν τύπος ανθρώπου είναι αυτός ο οποίος στηρίζεται στο πνεύμα του κι υπακούει στις κοινωνικές επιταγές που ορίζει η κοινωνία, δηλαδή που υιοθετεί την Προτεσταντική ηθική ως φιλοσοφία ζωής και συμμορφώνεται στις επιταγές της αγοράς εργασίας. Άξια αναφοράς είναι κι η δημόσια θανάτωση όσων αντιστάθηκαν στις επιταγές της τότε νέας εποχής, με αρκετούς ορθολογιστές επιστήμονες να βλέπουν θετικά την τιμωρία μέσω θανάτου σε όσες δεν συμμορφώνονταν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα επιστημόνων που ενέκριναν το κυνήγι μαγισσών ήταν ο Ζακ Μποντεν, Μαρεν Μερσεν, Αιζακ Μπαροου κι ο Χομπς. 

 

Η "πανδημία" του covid 19 ως δούρειος ίππος της μετανεωτερικής πειθάρχησης 

 

Μια παρόμοιου τύπου πειθάρχηση με αυτή που μας αναφέρει η Federici υπήρξε και στην περίοδο της "πανδημίας". Το πρώτο μέτρο πειθάρχησης ήταν το lock down. Το πρώτο χρονικό διάστημα του covid τα δυτικά κράτη επέβαλαν τον εγκλεισμό με πρόσχημα την προστασία της ανθρώπινης ζωής.  

 

Πιο αναλυτικά, επικαλέστηκαν το έλλογο κομμάτι της ανθρώπινης φύσης, δηλαδή το πνεύμα, που διακατέχεται από λογική, να απομονωθεί στο σπίτι και να καταπολεμήσει τα "κατώτερα" και "εγωιστικά" του ένστικτα, τα οποία επιζητούσαν τη διαπροσωπική επαφή με τους άλλους ανθρώπους. Η νέα αυτή πειθάρχηση δεν είχε να κάνει μόνο με τον εγκλεισμό και την απομόνωση στο σπίτι, αλλά και με την πειθαρχία σε ένα νέο τύπο εργασίας και εκπαίδευσης (βλ. τηλεργασία και τηλεκπαίδευση).  

 

Με άλλα λόγια, ακόμη κι η έννοια του χώρου μεταβαλλόταν την περίοδο εκείνη, δηλαδή το σπίτι δεν αποτελούσε αποκλειστικά τον προσωπικό χώρο ηρεμίας, αλλά ταυτόχρονα ήταν κι ο εργασιακός χώρος, όπου μπορούσαν τα αφεντικά να επέμβουν, ενώ αν ήσουν μαθητής/φοιτητής κάποιες συγκεκριμένες ώρες μετασχηματιζόταν σε τάξη, που ο καθηγητής μπορούσε να επέμβει για συμμόρφωση στα δικά του δεδομένα. Την περίοδο της καραντίνας ο μόνος επιτρεπτός λόγος εξόδου από το σπίτι ήταν η κατανάλωση, όπως αυτό προκύπτει κι από τις επιλογές αιτιολόγησης του 13033.  

 

Το δεύτερο κι ενδεχομένως σκληρότερο μέτρο πειθάρχησης ήταν ο υποχρεωτικός εμβολιασμός. Το συγκεκριμένο εμβόλιο απέκτησε μία συμβολική και σχεδόν μεταφυσική σημασία για το δυτικό πολιτισμό. Για τους εκπροσώπους κρατών και κυβερνήσεων αποτελούσε σύμβολο κοινωνικής αλληλεγγύης, πάταξης της αμφισβήτησης του ανορθολογισμού και πίστη στην εγκυρότητα του κυρίαρχου επιστημονικού αφηγήματος, ενώ για την επίσημη εκκλησία (Ορθόδοξη και Καθολική) απόδειξη της χριστιανικής διδασκαλίας του "αγαπάτε αλλήλους".  

 

Οι "εμβολιασμένοι" ταυτίστηκαν με τους ορθολογιστές, τους προασπιστές των δυτικών αξιών, οι οποίοι επιβάλλεται να διαθέτουν όλα τα προνόμια, ενώ οι "ανεμβολίαστοι" χαρακτηρίστηκαν ως ανορθολογικοί κι αντιδυτικοί, οι οποίοι υπονομεύουν τις νεωτερικές αξίες και την κοινωνική σταθερότητα και γι' αυτό πρέπει να τιμωρηθούν, στερούμενοι τα "προνόμια" που μέχρι χθες ήταν αυτονόητα, στερούμενοι και μια μερίδα εξ αυτών ακόμα και το δικαίωμα στην εργασία και στην εξασφάλιση μισθού για παραπάνω από 15 μήνες (βλ. ανεμβολίαστοι υγειονομικοί).  

 

Η πειθάρχηση αλλάζει μορφές, αναλόγως της εποχής, των συνθηκών και των επιδιώξεων των εξουσιαστών. Έτσι λοιπόν, από την πειθάρχηση του προλεταριάτου στις πρώιμες καπιταλιστικές συνθήκες του 17ου αιώνα, οδηγηθήκαμε στη μεταμοντέρνα πειθάρχηση στα αφηγήματα του επιστημονισμού και της τεχνοκρατίας. Κι έπεται συνέχεια...  

 

Contra Dystopia