Συνέντευξή μου στην "Εστία της Κυριακής" και την Μαρία Κορνάρου με αφορμή το βιβλίο μου «Η Πλάνη του Γκαίτε - Για μια κριτική του μεταφραστικού λόγου», που κυκλοφόρησε από την Μικρή Άρκτο πριν τις γιορτές. Αυτή την Τετάρτη, καιρού επιτρέποντος, εγώ και ο Δημήτρης Αγαθοκλής παρουσιάσουμε το βιβλίο στο βιβλιοπωλείο Fata Libelli στον Πειραιά. Περισσότερες πληροφορίες στα σχόλια.
«[...] Σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν συνηθισμένο λόγο περὶ μετάφρασης, ποὺ εἶναι εἴτε ἀκαδημαϊκός, ἀφορᾶ δηλαδὴ ἐλάχιστους, εἴτε ἰδεαλιστικός, ὅτι τάχα ἡ μετάφραση ἀποτελεῖ «γέφυρα πολιτισμῶν», στὸ βιβλίο μου θέλω νὰ περιγράψω ποιά εἶναι ἡ μεταφραστικὴ πραγματικότητα σήμερα σὲ μία γλώσσα ὅπως ἡ ἑλληνική. Ὅπως γράφω, ἡ μετάφραση σήμερα ὄχι μόνο δὲν εἶναι γέφυρα γιὰ τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα πρὸς τὸν ἔξω κόσμο, ἀλλὰ ἀντιθέτως εἶναι μόνοδρομος εἰσαγωγῆς, ἀνεξαρτήτως ποιότητας ἢ σημασίας, τῆς λογοτεχνικῆς παραγωγῆς τοῦ ἐξωτερικοῦ. Κι ἂς ὑποστηρίζεται ὅτι ἡ «γέφυρα» αὐτὴ χρησιμεύει καὶ γιὰ δικές μας ἐξαγωγές. Τὰ μισὰ βιβλία ποὺ βγαίνουν στὴν Ἑλλάδα εἶναι μεταφράσεις, ἑνῶ στὶς ΗΠΑ μόλις τὸ 2-3 τοῖς ἑκατό. Οἱ Ἀμερικανοί, οἱ Ἄγγλοι, δὲν διαβάζουν ξενόγλωσσα βιβλία. Αὐτὸ ἔχει νὰ κάνει ὄχι μὲ τὴν ποιότητα τῆς λογοτεχνίας μας, ἀλλὰ μὲ τὴν περιθωριακὴ πολιτικὴ καὶ πολιτιστική μας θέση. Ὅπως ἀκριβῶς στὴν οἰκονομία μας ἐξαρτώμαστε ἀπὸ τὶς εἰσαγωγές, δὲν μποροῦμε νὰ παράγουμε ὅσα μᾶς εἶναι ἀναγκαῖα, ἔτσι καὶ στὴν λογοτεχνία, στὴν βιβλιοπαραγωγή. Πρόκειται γιὰ ἀλληλένδετα φαινόμενα. [...]
- Ποιό εἶναι, θὰ λέγατε, τὸ κριτήριο ἐπιλογῆς γιὰ τὰ χιλιάδες αὐτὰ βιβλία ποὺ μεταφράζουμε μαζικῶς, ἐτησίως;
Θὰ ἔλεγα ὅτι τὸ βασικό μας κριτήριο εἶναι ὁ μιμητισμός, κοιτᾶμε τί γίνεται στὸ ἐξωτερικό, σὰν νὰ εἴμαστε σὲ καμία συνοικία τῆς Νέας Ὑόρκης ἢ τοῦ Λονδίνου κάνουμε ὅ,τι νομίζουμε ὅτι κάνουν αὐτοὶ ἐκεῖ. Ἡ διαφορὰ ὅμως εἶναι ὅτι αὐτοὶ ἔχουν τὰ βασικὰ στὴν γλώσσα τους, ἐνῶ ἐμεῖς ὄχι. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ἐνῶ μεταφράζουμε κατὰ κόρον τὰ πιὸ φρέσκα ἀγγλόγλωσσα εὐπώλητα, ἀπὸ τὴν ἀγγλόφωνη γραμματεία τόσων αἰώνων κορυφαίους συγγραφεῖς δὲν τοὺς ἔχουμε μεταφράσει. Ὁ Κονδύλης ἔλεγε, ἂν ἀνοίξει κανεὶς μία ἱστορία τῆς φιλοσοφίας σὲ ὁποιαδήποτε σελίδα, θὰ βρεῖ ἔργα ποὺ δὲν ἔχουν μεταφραστεῖ στὰ ἑλληνικά. Κορυφαῖοι Ἕλληνες συγγραφεῖς τοῦ παρελθόντος μᾶς προέτρεπαν νὰ ἀνακαλύψουμε τὰ κενά μας. Γιὰ τὴν λογοτεχνικὴ φτώχεια μας, τὴν «φιλολογικὴν ἀπορία τοῦ ἔθνους», μιλοῡσε ὁ Πολυλᾶς. Καὶ συμπλήρωνε ὁ Μαβίλης ὅτι ἑμεῖς οἱ Ἑπτανήσιοι εἴμαστε περήφανοι ποὺ ἀντὶ νὰ κοιτᾶμε τὸ πρωτότυπο ἔργο, καθίσαμε πρῶτα καὶ μεταφράσαμε τὰ ξένα ἔργα. Σήμερα, ὅμως, δὲν ἐνδιαφερόμαστε νὰ καλύψουμε τὰ τεράστια αὐτὰ παιδευτικὰ κενά μας, ἀλλὰ δίνουμε μεγάλη σημασία στὰ ἀσημαντολογήματα. Δὲν ὑπάρχει ξένο βιβλιαράκι ποὺ νὰ βγεῖ, ποὺ νὰ μὴν χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν ὑποτιθέμενη κριτική μας ὡς ἀριστούργημα.
- Μία ἄλλη τάση τῆς μετάφρασης ποὺ ἐπισημαίνετε εἶναι ἡ κυριαρχία τῆς ἀγγλοφωνίας, εἰς βάρος τῶν ὑπόλοιπων γλωσσῶν. Θὰ μπορούσαμε στὸ μέλλον νὰ δοῦμε μία λογοτεχνία ἀποκλειστικὰ ἀγγλική;
Τὸ νὰ γράφει κανεὶς στὴν γλώσσα τοῦ πατέρα καὶ τῆς μάνας του δὲν εἶναι ὁ κανόνας τῆς ἱστορίας. Σὲ ὅλο τὸν Μεσαίωνα, οἱ συγγραφεῖς ἔγραφαν σὲ γλῶσσες νεκρές, στὰ λατινικὰ καὶ τὰ ἀρχαῖα ἑλληνικά. Χρειάστηκε τὸ τεράστιο κίνημα τῆς Ἀναγέννησης, ἡ ἐπιστροφὴ στὴν λαϊκὴ γλώσσα ποὺ ἔφερε τὴν ἄνθιση τῶν εὐρωπαϊκῶν ἐθνικῶν λογοτεχνιῶν ποὺ συνεχίστηκε μέχρι τὸν ρομαντισμό. Οἱ λαϊκὲς γλῶσσες, ποὺ ξεκίνησαν ἀπὸ τὰ κάτω σπάζοντας τὴν κρούστα τῆς ἀρχαιολατρίας, ἦταν ποὺ ζωογόνησαν τὴν λογοτεχνία. Ἡ γλώσσα εἶναι βιωματικὸ ὑλικό, προϋποθέτει ζύμωση συναισθηματικὴ καὶ διανοητική, ποὺ ἡ ξένη γλώσσα δὲν παρέχει. Πόσο μᾶλλον μία lingua franca, ἕνα τεχνοκρατικὸ ἰδίωμα χωρὶς βάσεις. Τὰ διεθνῆ ἀγγλικὰ ποὺ μιλᾶμε σήμερα εἶναι πολὺ φτωχά, μιὰ γλώσσα τυποποιημένη, σχηματική, ποὺ δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴν γλώσσα του Σαίξπηρ. Δὲν διαφέρει πολὺ ἀπὸ τὴν ἐσπεράντο. Ἡ διεθνοποίηση δὲν ξέρω ἐὰν ὠφελεῖ στὴν οἰκονομία, πάντως στὸν πολιτισμὸ εἶναι καταστροφή. Ἡ μονοκαλλιέργεια, ἡ ἐπικράτηση ἑνὸς καὶ μόνο προτύπου, εἴτε ἰδεῶν εἴτε τρόπου ἐκφραστικοῦ, σημαίνει φτώχεια. Εἷναι σὰν νὰ καταστρέφουμε τὰ πολιτιστικά μας οἰκοσυστήματα, τὴν πολιτισμικὴ ποικιλότητα, ποὺ εἶναι τὸ ἀντίστοιχο τῆς βιοποικιλότητας. Σήμερα ζοῦμε τὴν ἐξάλειψη τῆς ποικιλίας τῶν πολιτισμῶν καῖ συγχρόνως ἀνεμίζουμε τὸ σημαιάκι τῆς διαφορετικότητας. Ἐνῶ λέμε ὅτι εἴμαστε διαφορετικοί, ἐξαφανίζουμε τὶς πραγματικές μας διαφορές. [...]
- Ἀκόμη καὶ ἔξω ἀπὸ τὴν λογοτεχνία, βλέπουμε τὴν ἀγγλικὴ γλώσσα νὰ εἰσχωρεῖ ὁλοένα στὴν καθημερινὴ ζωὴ καὶ τὶς παραστάσεις μας...
Ἡ διαδικασία τῆς ὑποκατάστασης ἔχει ξεκινήσει ἐδῶ καὶ καιρό. Βλέπουμε τὸ φαινόμενο μιᾶς κυβέρνησης ποὺ βαφτίζει τὰ μέτρα ποὺ λαμβάνει μὲ… ἀγγλικοὺς ὅρους – «market pass», «fuel pass», «power pass» καὶ δὲν ξέρω τί ἄλλο. Τὸ φαινόμενο αὐτὸ δὲν εἶναι ἁπλῶς γελοῖο –γιατὶ εἶναι νὰ ξεκαρδίζεται κανείς– ἀλλὰ δείχνει καὶ πόσο ἔχει προχωρήσει ἡ φολκλοροποίηση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας. Οἱ τίτλοι γράφονται στὰ ἀγγλικά, ἡ ἑλληνικὴ εἶναι ἡ γλώσσα τῶν ὑποτίτλων. Γιὰ ὅλα τὰ πράγματα ποὺ θεωροῦμε σημαντικά, τὴν οἰκονομία γιὰ παράδειγμα, χρησιμοποιοῦμε τὰ ἀγγλικά. Βλέπει κανεὶς τὴν Στέγη Γραμμάτων καὶ Τεχνῶν Ὠνάση νὰ αὐτοδιαφημίζεται στὸ κέντρο τῆς Ἀθήνας μὲ ἀφίσες ποὺ γράφουν Stegi Onassi. Σὲ ποιούς ἀπευθύνεται μιὰ τέτοια καμπάνια; Ἀπευθύνεται στὸ ἡμεδαπὸ κοινό, τὸ ὁποῖο ἔχει ἐκπαιδευτεῖ ἔτσι ὥστε νὰ θεωρεῖ ὅτι τὸ γλωσσικὸ μασκάρεμα ἀποτελεῖ ἐκσυγχρονισμό, ἀποτελεῖ τὸ μέλλον. Ἡ ἀγγλογλωσία ἔχει συνδεθεῖ συναισθηματικὰ μὲ τὸ μέλλον, ἄρα τὸ νὰ μιλᾶτε ἑλληνικά, τὸ νὰ προσπαθεῖτε κὰν νὰ μεταφράσετε τοὺς νεοφανεῖς ὅρους στὰ ἑλληνικά, θεωρεῖται ὀπισθοδρόμηση. Ἀντιθέτως, ἄλλες εὐρωπαϊκὲς χῶρες σὰν τὴν Γαλλία ἢ τὴν Ἱσπανία, μεγάλες χῶρες ποὺ ἔχουν πολιτικὴ συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ τους καὶ καταλαβαίνουν τί σημαίνει ξένος πολιτιστικὸς ἡγεμονισμός, καταλαβαίνουν τί σημαίνει γλωσσικὴ ἀποικιοποίηση. Ἐμεῖς ὅ,τι κάνουμε στὴν πολιτικὴ καὶ τὴν οἰκονομία, τὸ κάνουμε καὶ στὴν γλώσσα: εἴμαστε ὑποτελεῖς. Εἴμαστε ἀντικείμενο τῆς ἱστορίας καὶ ὄχι ὑποκείμενο. Μία συλλογικότητα ποὺ δὲν θέλει νὰ εἶναι ὑποκείμενο τῆς ἱστορίας, νὰ πάρει τὴ μοίρα στὰ χέρια της, γίνεται μοιραῖα ἀντικείμενό της. Στὴν μετάφραση βλέπουμε μιὰ ἀπεικόνιση τῆς ἑλληνικῆς πραγματικότητας. Εἶναι θέμα χρόνου νὰ αὐτομεταγλωττιστοῦμε πλήρως στὰ ἀγγλικά. [...] »
