Ο Bookchin δεν κατάφερε ποτέ να έρθει στην Ελλάδα. Ο ίδιος μου εξομολογήθηκε το 2004 στο σπίτι του ότι ήταν ένα από τα απραγματοποίητα όνειρά του, κάτι που είχε προγραμματίσει να κάνει το 1992, αλλά τελικά το ακύρωσε.[1] Τον παρότρυνα να την επισκεφτεί άμεσα και μου είπε ότι πλέον ήταν πολύ αργά. Είχε δίκιο. Η υγεία του δεν ήταν καθόλου καλή και μετά από δύο χρόνια πέθανε. Ακόμα όμως και αν δεν κατάφερε να την επισκεφτεί ποτέ, η σκέψη του ταξίδευε συχνά μέσα από τα έργα του στην Ελλάδα, και οι ιδέες του άφησαν γερό το σημάδι τους στο σύγχρονο ελληνικό οικολογικό κίνημα. Αυτό θα προσπαθήσω να δείξω με αυτό το άρθρο.
Η αρχαιοελληνική σκέψη και ο Bookchin
Η ιδεολογική πορεία του Bookchin, χωρίς να σημειώνει μεγάλες παρεκκλίσεις, παραμένει σχετικά σταθερή. Πέρα από το νεανικό του πέρασμα από τη σταλινική Αριστερά, ο ίδιος, από τη στιγμή που άρχισε να γράφει, ακολούθησε μια ξεκάθαρη πολιτική, και θα τολμούσα να πω, αταλάντευτη πορεία. Ανέκαθεν υπήρξε ταγμένος στη ριζοσπαστική αριστερή και αντιεξουσιαστική οικολογία. Είτε ονόμαζε το πολιτικό σκέλος της θεωρίας του «οικοαναρχισμό» [ecoanarchism]είτε κομμουναλισμό [communalism]δεν φαίνεται ότι υπήρχε κάποια σημαντική διαφορά στις πολιτικές αρχές που υπηρετούσε. Η υιοθέτηση μιας νέας πολιτικής ταυτότητας (του κομμουναλισμού) έναντι της παλιάς (του οικοαναρχισμού) πιστεύω ότι εξυπηρετούσε περισσότερο την ανάγκη απαγκίστρωσης από τις παθογένειες που έσερνε πίσω του ο κλασικός αναρχισμός και της σύγχρονης πρακτικής του (πολλές φορές εκφραζόμενος με μέσο τη βία), παρά σε μια ουσιαστική και πραγματική προγραμματική αλλαγή, με εξαίρεση ίσως δύο σημαντικά ζητήματα, τη συμμετοχή στις δημοτικές εκλογές και την υπεράσπιση της πλειοψηφικής λήψης αποφάσεων.[2] Ο πολιτικός πυρήνας και των δύο ταυτοτήτων παρέμενε ο ίδιος, δηλαδή αντι-ιεραρχικός, αυτοοργανωμένος, αντιεξουσιαστικός και αμεσοδημοκρατικός. Επιπλέον, στη νέα θεωρία του, o Bookchin άφησε άθικτους δύο από τους ισχυρούς πυλώνες της παλαιάς: την κοινωνική οικολογία [social ecology] και τον ελευθεριακό κοινοτισμό [libertarian municipalism].
Σε όλες αυτές τις παλιές και νέες ιδέες του Bookchin όμως είναι έντονη η επιρροή της αρχαίας Ελλάδας. Η έννοια της άμεσης δημοκρατίας [direct democracy]είναι ο θεμέλιος λίθος της σκέψης του, πάνω στην οποία στηρίζεται το σύνολο της θεωρίας του. Η άμεση δημοκρατία ήταν η βασική ιδέα γύρω από την οποία δομήθηκε η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και ο Bookchin αφιερώνει εκατοντάδες αναφορές σ’ αυτήν και στο νόημά της για το πολιτικό του όραμα. Ο Bookchin θεωρούσε ότι μόνο μια face-to-face democracy είναι σε θέση να εξασφαλίσει την ελευθερία και την ισότητα των πολιτών, καθώς και την εξυπηρέτηση των αναγκών των αδύνατων. Πίστευε ότι μόνο όταν οι πολίτες θα έχουν βήμα λόγου και άμεσης λήψης αποφάσεων θα μπορούν να ονομάζονται πραγματικά πολίτες και θα βγουν από τη σφαίρα της ιδιώτευσης. Υπηρέτησε το πνεύμα του συνομοσπονδισμού [confederalism], έτσι όπως αναπτύχθηκε από τους ελευθεριακούς σοσιαλιστές [libertarian socialists]του 19ου αιώνα, και υποστήριξε τον ελευθεριακό κοινοτισμό [libertarian municipalism], έναν κοινοτισμό που δεν σημαίνει αναχωρητισμό και χιππισμό, αλλά οργανωμένη πολιτική δράση και αυτοδιαχείριση που μπορεί να γίνει ακόμα και στις μεγαλουπόλεις με τον χωρισμό τους σε τομείς.
Tο πρώτο και γερό πείραμα της άμεσης δημοκρατίας έγινε στην αρχαία Αθήνα. Όλοι οι ενήλικοι αθηναίοι πολίτες μπορούσαν να διατυπώσουν ελεύθερα τις απόψεις τους για όλα τα θέματα και να ψηφίσουν. Ο Περικλής, μάλιστα, για να ενισχύσει ακόμα περισσότερο τη δημοκρατία, και να παροτρύνει και τους φτωχούς πολίτες που δεν μπορούσαν να αφήσουν την καθημερινότητά τους και τη δουλειά τους για να συμμετέχουν στις συνελεύσεις του δήμου, θέσπισε ένα χρηματικό αντίτιμο για τη συμμετοχή στα κοινά. Αυτό, πράγματι ενίσχυσε ακόμα περισσότερο τη δημοκρατία και την έκανε περισσότερο λαϊκή και πραγματική. Αυτή είναι η δημοκρατία που εμπνέει τον Bookchin, και όχι μόνο αυτόν. Η αρχαία αθηναϊκή άμεση δημοκρατία εμπνέει κι άλλους σημαντικούς ελευθεριακούς στοχαστές, όπως τον Κορνήλιο Κατοριάδη, τον Noam Chomsky και τον Τάκη Φωτόπουλο. Ο Bookchin επαινεί το πολιτικό πνεύμα της Αθήνας που στηρίζονταν στους ανθρώπους με ισχυρό χαρακτήρα που ήταν αδάμαστοι στις κοινωνικές τους συμμαχίες και σφαιρικοί στην αβρότητά τους, διότι είχαν στενές σχέσεις με το έδαφος και ήταν ανεξάρτητοι στην οικονομική τους θέση.[3]
Ωστόσο, ο Bookchin γνώριζε ότι μπορούσε ακόμα και μια άμεση δημοκρατία να είναι μόνο κατ’ επίφαση τέτοια, και στη πραγματικότητα το πλήθος να χειραγωγείται από μια επαναστατική πρωτοπορία. Ο ίδιος ο Θουκυδίδης άλλωστε είχε εύστοχα σχολιάσει ότι ακόμα και στην αθηναϊκή δημοκρατία το πλήθος χειραγωγούνταν από τη βούληση του Περικλή, ο οποίος όμως δεν ανάγκαζε τους πολίτες να τον ακολουθήσουν διά της βίας, αλλά χρησιμοποιούσε τη δύναμη της ρητορικής τέχνης: “λόγω μεν δημοκρατία, έργω δε του ενός ανδρός αρχή.”[4] Ο Bookchin βέβαια παραμένει στην ουσία και τη δυναμική της άμεσης δημοκρατίας της αρχαίας Αθήνας, και στο σημαντικότερο έργο του, το The Ecology of Freedom θα θαυμάσει τον Επιτάφιο (Funeral Oration) του Περικλή και θα επαινέσει την ανοιχτότητα της πόλης προς τις νέες ιδέες και τους ξένους, καθώς και την επιμονή για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του πολίτη.[5] Ο Bookchin επαινεί την επιλογή της πόλης να στηριχτεί στις ίδιες τις δυνάμεις της, να μην εναποθέσει ελπίδες ούτε σε θεούς ούτε σε ξένες δυνάμεις, χρησιμοποιώντας ως όπλα της τον ορθό λόγο [reason] και την αυτάρκεια [self-sufficiency]. Και τα δύο αυτά στοιχεία θα του χρησιμεύσουν για να οικοδομήσει τη δική του θεωρία.
Ο ορθός λόγος είναι το βαρύ πυροβολικό του Bookchin το οποίο χρησιμοποίησε αρκετά προκειμένου να αντιμετωπίσει τις ανορθολογικές οικολογικές μόδες που ξεπηδούσαν στις ΗΠΑ κατά καιρούς. Η αλήθεια είναι βέβαια ότι αφιέρωσε πολύ ενέργεια και πολύ χαρτί προκειμένου να επιτεθεί σε ανεδαφικά ρεύματα όπως ο πρωτογονισμός [primitivism][6], ή ακόμα και σε σοβαρές, αλλά ανταγωνιστικές θεωρίες, όπως η βαθιά οικολογία [deep ecology]ή εν γένει ο βιοκεντρισμός [biocentrism][7], είτε σε άλλες θεωρίες που ήταν καταδικασμένες να εξαφανιστούν. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτές οι θεωρίες δεν απέκτησαν ποτέ καμία απήχηση στην Ευρώπη, ακόμα και ενώ η βαθιά οικολογία ήταν η θεωρία που την υποστήριζε ένας σημαντικός Νορβηγός φιλόσοφος, ο Arne Naess.
Ο ορθός λόγος είναι για τον Bookchin το κύριο εργαλείο για την αλλαγή της κοινωνίας, ένα εργαλείο που το δανειζόμαστε από τους αρχαίους Έλληνες:
«αν υπάρχει ένα μοναδικό γεγονός που σηματοδοτεί την επέκταση των ιδεωδών της ελευθερίας, είναι ο βαθμός που έχουν τραφεί από τον λόγο. Αντίθετα προς τις δημοφιλείς ιστορίες τις φιλοσοφίας, της θρησκείας και της ηθικής, ο ορθολογισμός δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ στους ύστερους αιώνες του αρχαίου κόσμου και στον Μεσαίωνα. Παρά την μόλυνση της ύστερης Ρωμαϊκης Αυτοκρατορίας από τη λατρεία της Ίσιδας και τις ασκητικές θρησκείες της Ανατολής, η Ελληνική προσπάθεια να δοθεί μια ορθολογική ερμηνεία του κόσμου όχι μόνο διατηρήθηκε, αλλά αργά αργά διαφοροποιήθηκε σε νέες ερμηνείες του τι συνιστά τον λόγο».[8]
Μάλιστα, ο Bookchin δεν δίστασε να κριτικάρει και ένα θέμα ταμπού για τους αναρχικούς και τους ελευθεριακούς [libertarians], δηλαδή το ζήτημα της ομοφωνίας [consensus], τασσόμενος και πάλι υπέρ της αρχαιοελληνικής επιλογής. Στο πλαίσιο του ελευθεριακού κινήματος, τόσο ιστορικά όσο και σήμερα, γίνεται η επιλογή να παίρνονται οι αποφάσεις ομόφωνα και όχι πλειοψηφικά. Αυτό φυσικά δημιουργεί τεράστια εμπόδια για τη λήψη αποφάσεων, και όχι μόνο. Ο Bookchin στο άρθρο του “What is Communalism? The Democratic Dimension of Anarchism” διαφώνησε με αυτή την κλασική γραμμή και, στο πνεύμα της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας, υποστήριξε την πλειοψηφική λήψη αποφάσεων, όχι τόσο για πρακτικούς λόγους, αλλά προκειμένου να υπάρχει μεγαλύτερη ελευθερία λόγου και καλύτερη ιδεολογική αντιπαράθεση:
«Αν η συναίνεση ήταν εφικτή χωρίς τον εξαναγκασμό των διαφωνούντων, μια διαδικασία που είναι εφικτή σε μικρές ομάδες, ποιος θα της αντιτίθονταν ως διαδικασία λήψης αποφάσεων; Αλλά το να περιστείλουμε ένα ελευθεριακό ιδεώδες στο ανεπιφύλακτο δικαίωμα μιας μειοψηφίας – πόσο μάλλον μιας ‘μειοψηφίας του ενός’ – για να απορριφθεί μια απόφαση από έναν «σύλλογο ατόμων» σημαίνει ότι καταπνίγουμε τη διαλεκτική των ιδεών που ευδοκιμεί στην αντίθεση, την αντιπαράθεση, και ναι, στις αποφάσεις με τις οποίες δεν χρειάζεται να συμφωνούν όλοι και δεν θα έπρεπε να συμφωνούν όλοι, εκτός και αν η κοινωνία καταντήσει ένα ιδεολογικό νεκροταφείο. Πράγμα που δεν σημαίνει ότι οι διαφωνούντες δεν πρέπει να έχουν κάθε ευκαιρία να αντιστρέψουν τις αποφάσεις της πλειοψηφίας με ανεμπόδιστη διαβούλευση και υπεράσπιση [των απόψεών τους]».[9]
Αυτή η πίστη του Bookchin στη διαλεκτική των ιδεών (dialectic of ideas) ήταν και η μαγιά της αθηναϊκής δημοκρατίας, το πεδίο που γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η ρητορική τέχνη, η τέχνη δηλαδή του να μπορείς να ακούς και να αντιπαραθέτεις επιχειρήματα σ’ αυτά που άκουσες. Το πόσο εμποτισμένο είναι το αρχαίο ελληνικό πνεύμα με την επιχειρηματολογία μπορεί να το δει κανείς όχι μόνο στα καθεαυτά έργα ρητορικής, αλλά και σε όλες τις υπόλοιπες πτυχές της αρχαιοελληνικής καθημερινότητας, αλλά ακόμα και στο δράμα, και στον πόλεμο. Η Ιστορία του Θουκυδίδη είναι ένα έργο ιστορικό, στην πραγματικότητα η εξιστόρηση του Πελοποννησιακού πολέμου, στην οποία όμως διαβάζουμε δεκάδες ρητορικούς λόγους, διαβάζουμε πώς οι στρατηγοί χρησιμοποιούσαν τον ορθό λόγο για να πείσουν τους συμπολίτες τους να λάβουν μια απόφαση.
Ακόμα πιο σημαντική όμως για το έργο του Bookchin είναι η σημασία της ίδιας της πόλης. Σε αντίθεση με την κλασική φιλελεύθερη [liberalist-liberalism] λογική, σύμφωνα με την οποία η πόλη και η λειτουργία της υποτάσσεται στην πολιτική, στην ελευθεριακή σκέψη του Bookchin συμβαίνει το αντίστροφο, δηλαδή η πολιτική προσαρμόζεται στις ανάγκες και τις επιταγές της πόλης. Η πόλη στον Bookchin αποτελεί ένα οργανικό κύτταρο της κοινωνίας, ικανό να διαμορφώσει το εκάστοτε πολιτικό πλαίσιο. Μέσα απ’ αυτήν ασκείται η ίδια η πολιτική, όταν οι πολίτες λειτουργούν ως πολίτες, ως άνθρωποι της πόλης δηλαδή που συμμετέχουν στα κοινά, και όχι ως ιδιώτες, που εναποθέτουν τη διαχείριση των κοινών σε μια κάστα πολιτικών. Αυτή η τόσο κομβική ιδέα για τον Bookchin εμφανίζεται, φυσικά, στην αρχαία Αθήνα:
«Όμως ο Αθηναϊκός βίος δεν διεξαγόταν μέσα στο σπίτι σε μια πολυτελή ιδιώτευση, διότι αυτό θα σήμαινε την ακύρωση της πόλεως ως κοινότητας. Ο βίος διεξάγονταν στην αγορά, στη μεγάλη πλατεία όπου οι πολίτες συνέρχονταν καθημερινά για να συνδιαλλαγούν για τις υποθέσεις τους, τα κουτσομπολιά τους, να συζητήσουν την πολιτική και να πωλήσουν τα προϊόντα τους. Για να ικανοποιήσει αυτή τη λειτουργία, η πόλη έπρεπε να συναρμοστεί στις ανθρώπινες διαστάσεις – με τα λόγια του Αριστοτέλη, μια πόλη που μπορούσες να δεις με μια ματιά».[10]
Ο Αριστοτέλης, παρά το γεγονός ότι προκαλούσε πάντοτε την καχυποψία και τη δυσφορία των Αθηναίων, ως ένας άνθρωπος τόσο κοντά στη μακεδονική δυναστεία και προσωπικός δάσκαλος του βασιλιά της Μακεδονίας Αλεξάνδρου, στα Πολιτικά του τόνισε σε πολλά σημεία τη σημασία της δημοκρατικής πόλης:
«Είναι, επομένως, φυσικό η πόλη να προηγείται της οικογένειας και του καθενός από μας, αφού αναγκαστικά το όλο προϋπάρχει του μέρους».[11]
Επίσης, ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι όταν ευημερεί η πόλη ευημερούν και οι πολίτες, κάτι που φυσικά δεν αποδέχεται μόνο ο Bookchin, αλλά όλοι όσοι ανήκουν στην ευρύτερη σοσιαλιστική παράδοση:
«Από την άλλη μένει να ειπωθεί εάν η ευδαιμονία μιας πόλης είναι η ίδια με αυτή του εκάστου ατόμου ή εάν είναι διαφορετική. Εδώ επίσης η απάντηση είναι προφανής: όλοι θα συμφωνούσαν ότι είναι η ίδια».[12]
Στο βιβλίο του που ασχολείται κατεξοχήν με το ζήτημα της πόλης και την ιδιότητα του πολίτη [citizenship], στο Urbanization without Cities, ο Bookchin εξηγεί ήδη από την εισαγωγή ότι «Στον βαθμό που με οδηγεί η Ελληνική αντίληψη ότι μια πόλη είναι μια ηθική ένωση πολιτών, είμαι αφοσιωμένος σε ένα γενικό όραμα του τι θα έπρεπε να είναι η πόλη και όχι απλώς του τι είναι σε μία δεδομένη στιγμή».[13]
Ο Bookchin εξύμνησε και μια σειρά από αρετές του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, τις οποίες μάλιστα θεωρούσε σημαντικές για το πολιτικό του όραμα. Η φιλία [friendship] ή η αλληλεγγύη [solidarity]μεταφράζοντας τον αρχαιοελληνικό όρο philia χρησιμοποιείται από τον ίδιο «ως η κρίσιμη προϋπόθεση μιας πολιτικής ζωής που εκφράζει την μοναδική ταυτότητα που είχε η πολιτική σαν μορφή διακυβέρνησης, η οποία υπερέβαινε τις απλές υποχρεώσεις συγγένειας».[14]
Επιπλέον τονίζει την αξία της παιδείας [education], με την αρχαιοελληνική της σημασία, η οποία έχει χαθεί και περιλαμβάνει την προσωπική και κοινωνική εξάσκηση [personal and social training]για την προετοιμασία των αυριανών πολιτών.[15] Τέλος, την έννοια της αρετής (virtue)[16], της αυτάρκειας (self-suffiency)[17], της ισονομίας (ισότητας απέναντι στον νόμο)[18], αλλά και της φρονήσεως, την οποία ο Bookchin ερμηνεύει ως τον πρακτικό λόγο που συνδράμει στη δημιουργία και τη διοίκηση μιας κοινότητας.[19]
Φυσικά, η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα δεν ήταν ειδυλλιακή, ούτε καν για έναν λάτρη της άμεσης δημοκρατίας, όπως ο Bookchin. Ο ίδιος γνώριζε πολύ καλά τις παθογένειες της αθηναϊκής δημοκρατίας. Γνώριζε ότι η άμεση δημοκρατία της Αθήνας ήταν πολύ άμεση όχι όμως και τόσο δημοκρατική. Σε διάφορα έργα του καταδίκασε το γεγονός ότι η αθηναϊκή πόλη ήταν πατριαρχική, ταξική και το πολίτευμα στήριζε τη δουλεία και τον τοπικισμό.[20] Οι γυναίκες, οι δούλοι και οι μέτοικοι ήταν αποκλεισμένοι από την άμεση δημοκρατία της Αθήνας. Ο αγαπημένος του μάλιστα αρχαίος φιλόσοφος, τον οποίον μνημονεύει δεκάδες φορές σε κάθε βιβλίο του –ο Αριστοτέλης– ήταν υπέρμαχος της δουλείας. Και η παιδεία, αυτή η εκπαίδευση των πολιτών, πάνω στην οποία εναποθέτει τις ελπίδες του ο Bookchin για την προετοιμασία των πολιτών, στην αρχαία Ελλάδα, και ειδικότερα στην αρχαία Αθήνα, δεν αφορούσε το σύνολο των πολιτών. Οι εύποροι πολίτες είχαν τη δυνατότητα να μορφώνουν τα παιδιά τους, να έχουν έναν δάσκαλο στο σπίτι, ο οποίος όταν το παιδί ήταν έφηβος θα τον μυούσε ακόμα και στη ρητορική, που θα μπορούσε πράγματι να τη χρησιμοποιήσει για να εκφράσει απόψεις στον πολιτικό βίο. Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο Bookchin αξιοποίησε τα στοιχεία της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας που του ήταν χρήσιμα για την οικοδόμηση του δικού του οράματος, και επικαλούνταν αυτό το ιστορικό παράδειγμα ως μια πυξίδα για τη συγκρότηση της ιδανικής κοινωνίας του μέλλοντος.
O Bookchin στο σύγχρονο ελληνικό ελευθεριακό και οικολογικό κίνημα
Ο Bookchin όμως δεν πήρε μόνο ιδέες από την αρχαία Ελλάδα, αλλά έδωσε στη σύγχρονη Ελλάδα. Συγκεκριμένα η θεωρία του άσκησε μεγάλη επίδραση στο ευρύτερο πολιτικό αριστερό κίνημα της Ελλάδας μετά την πτώση της χούντας το 1974. Τότε ήταν που άρχισε να διαμορφώνεται ένα νέο αριστερό κίνημα, απαλλαγμένο από την επίδραση του σταλινισμού των κομμουνιστικών κομμάτων που ελέγχονταν από τη Σοβιετική Ένωση. Αυτό ήταν ένα πολυποίκιλο κίνημα, στους κόλπους του οποίου αναπτύχθηκαν τόσο οι αντιεξουσιαστικές-αναρχικές ομάδες (anti-authoriatarian – anarchist) όσο και οικολογικές ομάδες. Ο Bookchin επηρέασε και τις δύο αυτές συνιστώσες του νέου κινήματος.
Ο έλληνας Dimitris Roussopoulos, εκδότης των Black Rose Books, και προσωπικός φίλος του Bookchin, ενθάρρυνε εκδότες στην Ελλάδα να εκδώσουν τα έργα του Bookchin.[21] Πράγματι, το 1977 κυκλοφορεί στην Ελλάδα η πρώτη συλλογή με άρθρα του, ενώ έναν χρόνο αργότερα ακολουθεί μια δεύτερη και λίγο μετά μια τρίτη.[22] Από τότε μέχρι σήμερα έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορήσει στα ελληνικά όλα τα βιβλία του, με εξαίρεση το From Urbanization to Cities και το Re–Enchanting Humanity.
Επίσης, φιλοξενήθηκαν συνεντεύξεις του σε έντυπα της ευρύτερης αριστεράς και της οικολογίας, όπως σε ένα anti-militarist έντυπο[23], αλλά και του Dan Chodorkoff στο ίδιο περιοδικό[24]. Μάλιστα στο ίδιο περιοδικό ανακοινώθηκε με ενθουσιασμό και η επικείμενη επίσκεψη του Bookchin στην Ελλάδα το 1992, με αφορμή την έκδοση δύο νέων βιβλίων του, η οποία δεν έγινε ποτέ.[25] Η πρώτη, ωστόσο, συνέντευξη του Bookchin στα ελληνικά δημοσιεύτηκε με τη μορφή μπροσούρας το 1986 και ήταν μεταφρασμένη από συνέντευξη που είχε δώσει το 1985 στο γαλλικό περιοδικό Informations et Reflexions Libertaires.[26]
Τεράστια ήταν η επίδραση στον μικρό κύκλο των ανθρώπων που ασχολούνταν με την πολιτική οικολογία η έκδοση του περιοδικού Society and Nature (7 issues from 1992 to 1995), και μετέπειτα του Democracy and Nature (several issues from 1992 to 2003). Editor του περιοδικού υπήρξε ο Τάκης Φωτόπουλος, ενώ editor της αγγλόφωνης έκδοσης υπήρξε ακόμα ένας Έλληνας, και alumnus του Institute for Social Ecology, ο Παύλος Σταυρόπουλος. Αυτό το περιοδικό εκδίδονταν ταυτόχρονα σε τρεις γλώσσες (αγγλικά, ελληνικά και ισπανικά) και έδωσε τεράστια ώθηση στην ανάπτυξη μιας θεωρητικής προβληματικής για την πολιτική και την οικολογία στην Ελλάδα. Τα κείμενα που δημοσιεύτηκαν στο εν λόγω έντυπο αποτελούν αντικείμενο συζήτησης ακόμα και σήμερα.
Η θεωρία του Μπούκτσιν επηρέασε σε σημαντικό βαθμό το αντιεξουσιαστικό κίνημα στην Ελλάδα, ειδικά όταν έπρεπε να γίνουν οι κατάλληλες συνδέσεις με το οικολογικό ζήτημα. Υπήρξαν πολιτικές ομάδες και κύκλοι συζήτησης που έκαναν ρητές αναφορές στο έργο του είτε αυτοπροσδιορίζονταν ξεκάθαρα μπουκτσινικές [bookchinist]είτε όχι. Η ομάδα που προωθεί, μεταξύ άλλων, ξεκάθαρα αυτή τη γραμμή είναι η Ευτοπία [Eutopia][27], ένα πολιτικό και εκδοτικό εγχείρημα που υπάρχει από το 1999, έχοντας εκδώσει 26 τεύχη του ομώνυμου περιοδικού της, 13 βιβλία, λειτουργώντας μια δανειστική βιβλιοθήκη στην Αθήνα, και έχοντας οργανώσει δεκάδες ομιλίες και εκδηλώσεις, με καλεσμένους, μεταξύ άλλων, ανθρώπων που προέρχονται από τον στενότερο κύκλο του Bookchin, όπως η Janet Biehl, ο Brian Tokar, ο Matt Hern, ο Pavlos Stavropoulos και ο Eirik Eiglad.
Η επίδραση του Μπούκτσιν είναι σημαντική και στους τοπικούς αγώνες. Κάποιοι οικολογικοί αγώνες που δόθηκαν, όπως ο αγώνας για το κλείσιμο του καταστροφικού, για ένα αρχαίο δάσος, χρυσορυχείου στη Χαλκιδική, ήταν βαθιά επηρεασμένοι από την κοινωνική οικολογία. Πολύ πριν βέβαια, τη δεκαετία του 1980, τα γραπτά του Μπούκτσιν κυκλοφορούσαν ευρέως στους οικολογικούς κύκλους, τότε που αναπτύσσονταν το οικολογικό και αντιπυρηνικό κίνημα στην Ελλάδα.
Η σκέψη και το έργο του Bookchin λοιπόν ήταν πάντα παρόντα στην Ελλάδα με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Όπως είδαμε, ο μεγάλος αυτός πολιτικός στοχαστής χρησιμοποίησε το ελληνικό πολιτικό πείραμα της αρχαιότητας –την άμεση δημοκρατία– για να του δώσει έναν νέο νόημα στη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα. Είναι ελπιδοφόρο που σήμερα, πολύ κοντά στην Ελλάδα, στην επαναστατημένη Ροζάβα και τις γύρω περιοχές, οι Κούρδοι χρησιμοποιούν τις ιδέες του για να φτιάξουν τη δική τους κοινωνία. Ο Bookchin ταξιδεύει σήμερα εκεί για να δώσει μια πνοή στον αγώνα των Κούρδων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Aristotle, Politics.
Biehl, Janet, Ecology or Catastrophe, The Life of Murray Bookchin, Oxford-New York: Oxford University Press, 2015.
Bookchin, Murray, “Interview to Michalis Tremopoulos”, Αρνούμαι 8, December 1992, pp. 28-31 (in Greek).
Bookchin, Murray, “Social Ecology versus “Deep Ecology”, A Challenge for the Ecology Movement”, Green Perspectives no. 4 & 5, Summer 1987.
Bookchin, Murray, “What is Communalism? The Democratic Dimension of Anarchism”, Left Green Perspectives 31, October 1994.
Bookchin, Murray, Anarchism and Social Ecology, Thessaloniki: Ecological Movement of Thessaloniki, 1986 (in Greek).
Bookchin, Murray, Ecology and Revolutionary Thought, Athens: Eleftheros Typos, 1978 (in Greek).
Bookchin, Murray, Hierarchy and Domination, Athens: Eleftheros Typos, 1977 (in Greek).
Bookchin, Murray, Re-enchanting Humanity, A Defense of the Human Spirit Against Antihumanism, Misanthropy, Mysticism and Primitivism, London: Casell, 1995.
Bookchin, Murray, Remaking Society, Montréal-New York: Black Rose Books, 1990.
Bookchin, Murray, Social Anarchism or Lifestyle Anarchism: An Unbridgeable Chasm, San Francisco: A.K. Press, 1995.
Bookchin, Murray, The Ecology of Freedom, The Emergence and Dissolution of Hierarchy, Montreal- New York: Black Rose Books, 1991.
Bookchin, Murray, The Limits of the City, Montréal-New York: Black Rose Books, 1986.
Bookchin, Murray, The Next Revolution, Popular Assemblies and the Promise of Direct Democracy, London-New York: Verso, 2015.
Bookchin, Murray, The Philosophy of Social Ecology, Essays on Dialectic Naturalism, Montréal-New York: Black Rose Books, 1996.
Bookchin, Murray, Towards a Liberatory Technology, Athens: Diethnis Vivliothiki, 1979 (in Greek).
Bookchin, Murray, Urbanization without Cities, The Rise and Decline of Citizenship, Montréal-New York: Black Rose Books, 1992.
Chodorkoff, Dan, “Interview to Michalis Tremopoulos”, Αρνούμαι 7, May 1992, pp. 39-41 (in Greek).
Thucydides, History [B, 65.9]. translated by Richard Crawley. London, J. M. Dent; New York, E. P. Dutton. 1910.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Για την ακύρωση του ταξιδιού του το 1992 βλ. Biehl, Janet, Ecology or Catastrophe, The Life of Murray Bookchin, Oxford-New York: Oxford University Press, 2015, p. 229.
[2] Bookchin, Murray, The Next Revolution, Popular Assemblies and the Promise of Direct Democracy, London-New York: Verso, 2015, pp. 17-38.
[3] Bookchin, Murray, The Limits of the City, Black Rose Books, Montréal-New York: Black Rose Books, 1986, p. 51.
[4] Thucydides, History [B, 65.9]. translated by Richard Crawley. London, J. M. Dent; New York, E. P. Dutton. 1910.
[5] Bookchin, Murray, The Ecology of Freedom, The Emergence and Dissolution of Hierarchy, Montréal-New York: Black Rose Books, 1991, pp. 130-133.
[6] Bookchin, Murray, Social Anarchism or Lifestyle Anarchism: An Unbridgeable Chasm, San Francisco: A.K. Press, 1995· Bookchin, Murray, Re-enchanting Humanity, A Defense of the Human Spirit Against Antihumanism, Misanthropy, Mysticism and Primitivism, London: Casell, 1995.
[7] Bookchin, Murray, “Social Ecology versus “Deep Ecology”, A Challenge for the Ecology Movement”, Green Perspectives no. 4 & 5, Summer 1987· Bookchin, Murray, Remaking Society, Montréal-New York: Black Rose Books, 1990, pp. 21-24· Bookchin, Murray, The Philosophy of Social Ecology, Essays on Dialectic Naturalism, Montréal-New York: Black Rose Books, 1996, pp. 100-101, 115-119.
[8] Bookchin, Murray, Remaking Society, p. 108.
[9] Bookchin, Murray, “What is Communalism? The Democratic Dimension of Anarchism”, Left Green Perspectives 31, October 1994.
[10] Bookchin, Murray, The Limits of the City, p. 121.
[11] Aristotle, Politics, Book I, 1253a, translated by H. Rackham. Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1944.
[12] Aristotle, Politics, Book VII, 1324a, translated by H. Rackham.
[13] Bookchin, Murray, Urbanization without Cities, The Rise and Decline of Citizenship, Montréal-New York: Black Rose Books, 1992, p. xvii.
[14] Ibid, p. 52. See also, Bookchin, Murray, The Next Revolution, p. 29.
[15] Bookchin, Murray, Urbanization without Cities, p.p. xviii, 59. See also, Bookchin, Murray, The Next Revolution, p. 72.
[16] Bookchin, Murray, Urbanization without Cities, p. 59.
[17] Ibid, p. 64· Bookchin, Murray, The Ecology of Freedom, p. 131.
[18] Bookchin, Murray, Urbanization without Cities, p. 65.
[19] Ibid, p. 27.
[20] Bookchin, Murray, “What is Communalism? The Democratic Dimension of Anarchism”· Bookchin, Murray, The Ecology of Freedom, p.p. 119-120, 293· Bookchin, Murray, The Next Revolution, p. 37· Bookchin, Murray, The Limits of the City, p. 51.
[21] Biehl, Janet, Ecology or Catastrophe, p. 194.
[22] Bookchin, Murray, Hierarchy and Domination, Athens: Eleftheros Typos, 1977 (in Greek)· Bookchin, Murray, Ecology and Revolutionary Thought, Athens: Eleftheros Typos, 1978 (in Greek)· Bookchin, Murray, Towards a Liberatory Technology, Athens: Diethnis Vivliothiki, 1979 (in Greek).
[23] Bookchin, Murray, “Interview to Michalis Tremopoulos”, Αρνούμαι 8, December 1992, pp. 28-31 (in Greek).
[24] Chodorkoff, Dan, “Interview to Michalis Tremopoulos”, Αρνούμαι 7, May 1992, pp. 39-41 (in Greek).
[25] «Bookchin in Greece!”, Αρνούμαι 7, May 1992, p. 42 (in Greek).
[26] Bookchin, Murray, Anarchism and Social Ecology, Thessaloniki: Ecological Movement of Thessaloniki, 1986 (in Greek).
[27] http://eutopia.gr/
( ΑΝΑΡΤΗΣΗ: 14 Ιανουαρίου 2021 - Σαν σήμερα, πριν από έναν αιώνα γεννιέται ο μεγάλος πολιτικός στοχαστής Μάρεϊ Μπούκτσιν. Στα πλαίσια αυτής της συμβολικής ημερομηνίας, δημοσιεύουμε ένα άρθρο των Σταύρου Καραγεωργάκη και Νιόβης Χατζηνικολάου που εξετάζει την πολιτική του κληρονομία. ΑΠΟ https://www.aftoleksi.gr).