Τζέρεμι Ρίφκιν
Γεννημένος το 1945 στο Ντένβερ του Κολοράντο, ο Αμερικανός οικονομολόγος και κοινωνιολόγος Τζέρεμι Ρίφκιν έχει γράψει πολλά βιβλία και διευθύνει το Foundation on Economic Trends στην Ουάσινγκτον. Στο τελευταίο έργο του με τίτλο «The Age of Resilience» (St. Martin’s Press 2022), υποστηρίζει ότι η ιδεολογία της προόδου με κάθε τίμημα έχει οδηγήσει την ανθρωπότητα στο χείλος της περιβαλλοντικής αβύσσου. Για να αποφύγουμε μια καταστροφή πλανητικών διαστάσεων, θα πρέπει να πάψουμε να θεωρούμε τη φύση ως αναλώσιμο πόρο και να την δούμε ως πηγή ζωής που πρέπει να προστατευτεί και να διασωθεί.
Η συνέντευξη του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Corriere della Sera
● Αντιμετωπίζουμε τον κίνδυνο μιας κατάρρευσης των πλανητικών οικοσυστημάτων, αλλά λίγοι έχουν επίγνωση αυτής της κατάστασης. Η συνείδησή μας μοιάζει να έχει αναισθητοποιηθεί σε σχέση με τα μηνύματα που μας έρχονται από το περιβάλλον. Πώς μπορούμε να ανακτήσουμε αυτή την ευαισθησία;
Είμαστε φτιαγμένοι από άτομα και μόρια, το σώμα μας φιλοξενεί μια πολλαπλότητα μορφών ζωής και περικλείεται από μια ημιδιαπερατή μεμβράνη, η οποία μας συνδέει με τα οικοσυστήματα που μας περιβάλλουν. Ανήκουμε στη φύση ίσαμε το μεδούλι, αλλά έχουμε χάσει τη βιοφιλική μας συνείδηση, το αίσθημα ότι ανήκουμε οργανικά στον πλανήτη.
● Πότε άρχισε αυτή η απώλεια και γιατί;
Είναι μια μακρά ιστορία, που άρχισε με τη μετάβαση από την Παλαιολιθική στην Ολόκαινο Εποχή. Πριν από περίπου 12 χιλιάδες χρόνια, μετά την τελευταία περίοδο των παγετώνων, το ηπιότερο κλίμα χαλάρωσε την πίεση στο ανθρώπινο γένος για να προσαρμόζεται στα φυσικά φαινόμενα και μας ώθησε να κυριαρχούμε στο περιβάλλον, υποχρεώνοντάς το να προσαρμόζεται εκείνο σε μας. Γεννήθηκαν έτσι η γεωργία, οι πρώτοι αρδευτικοί πολιτισμοί, όλο και πιο πολύπλοκες μορφές εκμετάλλευσης των πόρων. Για τις αβραμιαίες θρησκείες η γη ήταν ένα δώρο που ο Θεός έθεσε στη διάθεση των ανθρώπων.
● Επειτα από χιλιετίες, όμως, ο δυτικός πολιτισμός κατόρθωσε να επαναπροσδιορίσει τη σχέση μας με τη φύση. Για τον Τζορντάνο Μπρούνο και τον Μπαρούχ Σπινόζα, Θεός και φύση ήταν μια ενιαία οντότητα. Ο Ρομαντισμός εκθείασε τη δόξα και την ομορφιά του φυσικού κόσμου, ενώ για τον Χένρι Ντέιβιντ Θορό ο άνθρωπος έπρεπε να παραδοθεί στην επίδραση της γης.
Αυτά είναι αληθινά, αλλά το κυρίαρχο ρεύμα σκέψης ήταν άλλο, ήταν εκείνο το ορθολογιστικό, που κατέληξε στην πολιτική οικονομία των Σκοτσέζων διαφωτιστών: Η φύση είναι ένας πόρος από τον οποίο πρέπει να αντλούμε το μέγιστο όφελος με το ελάχιστο κόστος. Αυτή η σκέψη ήταν εκείνη που επέβαλλε το ευαγγέλιο της αποτελεσματικότητας και της παραγωγικότητας, το οποίο ήταν η κινητήρια δύναμη εκείνης που αποκαλώ «Εποχή της Προόδου». Στη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης, το ανθρώπινο γένος οικειοποιήθηκε τις σφαίρες από τις οποίες πηγάζει και εξελίσσεται η ζωή. Στο όνομα της αποτελεσματικότητας, τις μετέτρεψε σε ιδιοκτησίες που αξιοποιούνταν για εμπορικούς σκοπούς. Και για να μεγιστοποιήσει αυτή την εκμετάλλευση, έφτιαξε ιεραρχικές και συγκεντρωτικές οργανωτικές υποδομές.
● Μολονότι και αυτή προσανατολίζεται από το ευαγγέλιο της αποτελεσματικότητας, η λεγόμενη Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση δημιουργεί μιαν υποδομή που εκμεταλλεύεται την πληροφόρηση μάλλον παρά τη φύση, με τρόπο πολύ πιο διάχυτο, ανοιχτό και προσβάσιμο.
Αυτό είναι ακριβές και αυτός ο μετασχηματισμός προωθεί ήδη έναν εκδημοκρατισμό του εμπορίου και των συναλλαγών. Χάρη στις έξυπνες πλατφόρμες, δισεκατομμύρια άνθρωποι θα μπορούν να συνδέουν ή να αποσυνδέουν τις συγκεκριμένες συνιστώσες υποδομών που διαθέτουν (μικροδίκτυα, φωτοβολταϊκές ή αιολικές εγκαταστάσεις, περιφερειακά κέντρα δεδομένων, ηλεκτρικά οχήματα, συσκευές που συνδέονται με το διαδίκτυο των πραγμάτων κ.ά.) με τον τρόπο με τον οποίο θα επιθυμούν. Θα εγκαινιάσουμε ένα νέο παραγωγικό σύστημα: την ψηφιακά συνδεδεμένη και κατανεμημένη οικονομία του διαμοιρασμού.
● Αυτή η αλλαγή θα μας ξαναφέρει πιο κοντά στη φύση;
Ενας πλανήτης που ξαναγίνεται φυσικός απαιτεί από μας να επιστρέψουμε από τη λογική της εκμετάλλευσης σε εκείνη της προσαρμογής. Η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση καθιστά εφικτή την προσαρμογή, χωρίς να μας υποχρεώνει να απαρνηθούμε την ευημερία. Αλλωστε, η οικονομία του διαμοιρασμού στρέφεται λιγότερο προς την παραγωγή και την κατανάλωση πραγμάτων και είναι περισσότερο προσανατολισμένη στην ανάπλαση, την κυκλικότητα, την προσεκτική διαχείριση των οικοσυστημάτων. Θα αναδυθεί ένα αίτημα για εκείνη που αποκαλώ «βιο-περιφερειακή διακυβέρνηση», δηλαδή για ένα σύστημα διακυβέρνησης κατανεμημένο σε διεθνικές εδαφικές περιοχές, που έχουν κοινά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά και που θα θεωρούνται περιοχές κοινών πόρων.
● Φτάνουμε έτσι στην πολιτική. Εσείς υποστηρίζετε ότι μια πιο ανθεκτική κοινωνία χρειάζεται νέες διαδικασίες απόφασης, συναφείς με τον διανεμητικό χαρακτήρα της νέας υποδομής.
Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία έχει δημιουργήσει ένα πολύ μεγάλο χάσμα ανάμεσα σε ελίτ και πολίτες. Εγώ προτείνω να συμπληρώσουμε την αντιπροσώπευση με την «ισοκρατία», δηλαδή με ένα σύστημα στο οποίο οι αποφάσεις θα παίρνονται με πιο συμμετοχικό τρόπο, στο επίπεδο που είναι εγγύτερο στη βιο-περιοχή στην οποία ζουν οι πολίτες. Με διαβουλευτικές συνελεύσεις πολιτών που θα θυμίζουν το αμερικανικό μοντέλο των λαϊκών ορκωτών δικαστηρίων.
● Η «ισοκρατία» μπορεί να διευκολύνει τη συμμετοχή, αλλά δεν εγγυάται ούτε την ελευθερία ούτε την ισότητα.
Η ελευθερία, νοούμενη ως μη παρέμβαση και υπεράσπιση της ιδιωτικότητας, γίνεται λιγότερο σημαντική σε μια ψηφιοποιημένη κοινωνία, στην οποία ο αληθινός κίνδυνος είναι ο αποκλεισμός. Στα μάτια της νέας γενιάς, αυτό που μετράει είναι η διασύνδεση, η συμμετοχή στα δίκτυα. Οι αξίες και οι πολιτικές που είχαν εμπνεύσει την Εποχή της Προόδου, η προώθηση και προστασία της αυτονομίας, της ατομικότητας, θα ισοδυναμούσαν με θανατική καταδίκη: χωρίς διασύνδεση οι ψηφιακοί ιθαγενείς θα αισθάνονταν σαν χαμένοι.
● Εχω λιγότερη εμπιστοσύνη από σας στα «απελευθερωτικά» αποτελέσματα αυτών των διαδικασιών. Η ψηφιακή συμπερίληψη εκθέτει σε πολλούς κινδύνους (ας σκεφτούμε τη χειραγώγηση της πληροφόρησης), στην οικονομία του διαμοιρασμού δεν εξαφανίζονται οι διαφορές σε πόρους και σε ισχύ, στο βάθος παραμένει η πιθανή απειλή ανήθικων καταχρήσεων. Δεν αρνούμαι την ανάγκη να διευρυνθεί ο κύκλος της δημοκρατικής συμμετοχής, να επινοηθούν μορφές διακυβέρνησης που θα προωθούν τα κοινά αγαθά σε βιο-περιφερειακά πλαίσια. Θα προτιμούσα όμως αυτοί οι μετασχηματισμοί να μένουν συνδεδεμένοι με το πλαίσιο των φιλελεύθερων εγγυήσεων.
Το πρόβλημα υπάρχει πράγματι και η φιλολογία για τα «κοινά αγαθά» έχει παραγνωρίσει λίγο αυτές τις όψεις. Δεν πρόκειται όμως για μια διαζευκτική επιλογή. Η «ισοκρατία» μπορεί να σχεδιαστεί με τρόπο ώστε να μετριάσει τους κινδύνους που αναφέρατε.
● Το 1995 ήσασταν ο πρώτος που σημάνατε συναγερμό για το «τέλος της εργασίας» αναφορικά με την τεχνολογική επανάσταση. Η απανθρακοποίηση της οικονομίας θα ρίξει πολλούς στην ανεργία.
Στη δεκαετία του 1990, η κεντρική ιδέα ήταν να επεκτείνουμε την οικονομία των υπηρεσιών, τον τρίτο τομέα. Σήμερα έχουμε μια μεγάλη πρόσθετη ευκαιρία: η επανασυμφιλίωση με τη φύση θα απαιτήσει μαζική ανάπτυξη νέων θέσεων εργασίας στην υπηρεσία των οικοσυστημάτων και της διαχείρισής τους. […]
