... Όπως το ήθελε ο Νίτσε, ο άνθρωπος είναι το ζώο που έχει την ικανότητα να υπόσχεται,[i] αναδεικνύοντας κατά αυτόν τον τρόπο την ιστορική συνείδηση ως μία έννοια δυναμική· η τελευταία είναι που οργανώνει τις ενότητες του χρόνου και του χώρου, κινητοποιεί για γνώση, παροτρύνει σε ενέργειες και πράξεις, παράγει την έννοια της δικαιοσύνης. Σε αντίθεση, όμως, με τη σύγχρονη ναρκισσιστική μας αντίληψη που τοποθετεί την ιστορική συνείδηση αντιμέτωπη με το μύθο, το ανιστορικό παρελθόν, το ψεύδος ή ακόμη και την άγνοια, ο άνθρωπος δεν στοχαζόταν περί του παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος με τον ίδιο πάντοτε τρόπο[ii]: από τον πρώιμο χριστιανισμό μέχρι τη Σχολή της Φρανκφούρτης και από τα πρωτοποριακά κινήματα του μεσοπολέμου μέχρι τον Φουκώ, οι διαστάσεις του χρόνου μεταβάλλονταν και επαναπροσδιορίζονταν. Όσο κοινός τόπος είναι, βέβαια, για τους ιστορικούς το γεγονός ότι κάθε γενιά ξαναγράφει την ιστορία με βάση τις δικές της ανάγκες, άλλο τόσο παραμένει αληθές το γεγονός ότι η ιστορία γράφεται από τους νικητές. Όμως, όπως επέμενε μέσα σε ένα ίλιγγο επαναστατικού μεσσιανισμού ο Walter Benjamin, «το παρελθόν εμπεριέχει έναν μυστικό δείκτη που το παραπέμπει στη λύτρωση», εμφυσώντας έναν αέρα ελπίδας στους απανταχού ηττημένους.[iii]
Οι παραπάνω σκέψεις φαίνεται να ανατρέχουν το εμπεριστατωμένο και καινοτόμο δοκίμιο του Γιώργου Κουτσοδιάκου, για τη ζωή, το έργο και τις ιδέες του Τόμας Μίντσερ. Εγχείρημα απαιτητικό, στο βαθμό που ο συγγραφέας αναλαμβάνει το δύσκολο έργο να επανασυστήσει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό την αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του εξεγερμένου προφήτη του 16ου αιώνα: προάγγελος της κομμουνιστικής επανάστασης για τους κομμουνιστές, γραφικός ονειροπόλος για τους ορθόδοξους μαρξιστές, επαγγελματίας συνωμότης για την καθεστηκυία ιεραρχία της εκκλησίας, αιρετικός, ακόμα και λογοτεχνικός ήρωας, ο Τόμας Μίντσερ παρουσιάζεται ως πολυσχιδής προσωπικότητα, οι ιδέες του οποίου, όμως, όπου και οπόταν εμφανίζονται -από την Λατινική Αμερική μέχρι την Ευρώπη- κατορθώνουν να πυροδοτήσουν ριζοσπαστικά προτάγματα γύρω από την μεταρρύθμιση του κόσμου και των κοινωνιών. Καθώς ο ίδιος δεν ίδρυσε κάποια νέα εκκλησία, και ενώ τα γραπτά του είναι λιγοστά, οι ερμηνείες γύρω από τη θεολογία του παραμένουν το λιγότερο αντιφατικές.
Έτσι, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η προσωπικότητα του Τόμας Μίντσερ και οι πύρινοι λόγοι του αντιμετωπίζονται ως παιδική ιδιοτροπία του πνεύματος της ιστορίας κατά τη διαδρομή του στη μεγάλη λεωφόρο της εξέλιξης. Σε αντίθεση με τα μετριοπαθέστερα προγράμματα κοινωνικής μεταρρύθμισης των Έρασμος και Μορ, η ριζοσπαστικότητα των προταγμάτων του Τόμας Μίντσερ αποσιωπάται ως ένα αναπάντεχο γεγονός της Μεταρρύθμισης. Η μελέτη της περιόδου της Μεταρρύθμισης, η ανάδειξη των πνευματικών καταβολών της σκέψης του Γερμανού θεολόγου που εναντιώθηκε στον Λούθηρο, η ένταξη του πολέμου των χωρικών στο ιστορικό του πλαίσιο, αλλά και η αποσαφήνιση των λεπτών θεωρητικών αποχρώσεων της θεολογίας του Τόμας Μίντσερ· όλα τα παραπάνω, λοιπόν, συνηγορούν στο ότι η έρευνα γύρω από τον εξεγερμένο προφήτη του 16ου αιώνα στοχεύει πέρα από την ιστορική πληροφόρηση. Αντίθετα, επανεξετάζει την αντίληψη της ιστορίας που έχουμε σχηματίσει επαναπαυόμενοι σε ένα κακώς εννοούμενο ντετερμινισμό, σε μία στείρα ορθολογική αιτιοκρατία και σε ένα ψυχρό πραγματισμό.[iv]
Εάν, λοιπόν, η μαρξιστική ιστοριογραφία και κριτική επανάφερε στο προσκήνιο το όνομα του Τόμας Μίντσερ με σκοπό να επανερμηνέψει την προϊστορία των εξεγέρσεων που οδήγησαν σε αυτές του 19ου και 20ου αιώνα αντίστοιχα, την ίδια στιγμή στέρησε από τα επαναστατικά υποκείμενα την πνευματικότητα εκείνη που μπορούσε να μετατρέψει τους εξεγερμένους σε φορείς της -εδώ και τώρα- αλλαγής της ανθρωπότητας, εντός της ιστορίας και του βιωμένου χρόνου. Η σθεναρή πεποίθηση για την αδυσώπητη πορεία της ιστορίας πάνω σε οικονομικές βάσεις, καθώς και η αντίληψη που ήθελε τη θρησκεία μια ψευδαίσθηση, ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβονται οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα, δεν επέτρεψε σε ορθόδοξους μαρξιστές και μη να εντοπίσουν στον πόλεμο των χωρικών την εξέλιξη και την πρακτική εφαρμογή μιας ριζοσπαστικής θεολογίας, και όχι τα αφελή και παιδαριώδη βήματα μιας πρωτοκομμουνιστικής επανάστασης[v]. Κατ’ επέκταση, ο αναδυόμενος καπιταλισμός υπήρξε η αντεπανάσταση που κατέστρεψε τις δυνατότητες που είχαν αναδειχθεί από τον αγώνα ενάντια στη φεουδαρχία· αγώνας, που όπως δείχνουν τα εξεγερσιακά κηρύγματα του Τόμας Μίντσερ μπορούσαν να συνενώσουν την πνευματική αφύπνιση και την ριζική κοινωνική μεταρρύθμιση.[vi]
Αυτή την εν πολλοίς παραγνωρισμένη σύζευξη μεταξύ απελευθερωτικής θεολογίας και πολιτικού ριζοσπαστισμού, θεολογικού μυστικισμού και κοινωνικής μεταρρύθμισης, καθώς και ιστορικής σωτηριολογίας και πράξεων ευθύνης είναι που ευκρινώς αναδεικνύει ο Γιώργος Κουτσοδιάκος, ρίχνοντας άπλετο φως στη καινοτόμα θεολογική διαλεκτική του Τόμας Μίντσερ και κατ’ επέκταση στη διαμάχη του με τον Λούθηρο. Έχοντας βαθιά γνώση του πεδίου και κάνωντας χρήση πρωτογενούς και δευτερεύουσας βιβλιογραφίας, εντοπίζει τα δομικά χαρακτηριστικά του εξεγερσιακού προτάγματος κάτω από το οποίο κινητοποιούνται οι χωρικοί στο πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα· ένα εξεγερσιακό πρόταγμα που οι ιδέες του εκκινούν από το παρελθόν, μετουσιώνονται στο ιστορικό παρόν της Αναγέννησης και εν τέλει, φωτίζουν το μέλλον, και όχι αντίστροφα.
Αντίθετα με ό,τι ήθελε ο Κον[vii], ο Τόμας Μίντσερ, παρά τον βίαιο θάνατό του, δεν υπήρξε μια τραγική φιγούρα που έστεκε μπροστά από την εποχή του, ανήμπορος να γίνει κατανοητός, στο βαθμό που οι ιδέες του ανήκουν στο μέλλον. Ήταν, όμως, οξύς και ευαίσθητος αναγνώστης της Βίβλου με ένα φλογερό πάθος να ανανεώσει την Εκκλησία του καιρού του, προτάσσοντας την πραότητα, την απλότητα και την ακεραιότητα της Αποστολικής εποχής. Ο ίδιος φαίνεται να πράττει ως προφήτης της Παλαιάς Διαθήκης, ενός Ιεζεκιήλ ή ενός Ιερεμία, μη καταφεύγοντας, βέβαια, σε οράματα αλλά στις Γραφές και την ανάλυσή τους. Κόντρα στις χιλιαστικές πεποιθήσεις του καιρού του δεν υπολόγιζε ημερομηνίες για την έλευση του Χριστού και αντίθετα με τον Λούθηρο, δεν επαναπαυόταν στην παραλυτική αναμονή μίας εξωϊστορικής παρέμβασης. Η σωτηρία του ανθρώπου και η μεταμόρφωση της κοινωνίας θα πραγματοποιηθεί εντός της ιστορίας και από τα ιστορικά υποκείμενα που επιλέγουν το δύσκολο δρόμο της ένωσης με το Θείο.[viii] Αξιοποιώντας τα διδάγματα των μυστικών, πρεσβεύει τη θεοποίηση των ανθρώπων, κηρύσσοντας την εγγύτητα σώματος και πνεύματος. Έτσι, παρατηρώντας τις ταξικές διαφορές με τις καταστρεπτικές τους συνέπειες, συμπεραίνει ότι η φτώχεια είναι που οδηγεί στην πνευματική ερήμωση. Απέναντι στη ξύλινη και δογματική γλώσσα της εκκλησιαστικής ιεραρχίας απαντά με τις λεπτές αποχρώσεις μιας εξεγερσιακής θεολογικής διαλεκτικής με ταξικό πρόσημο, που συνηγορεί υπέρ του ατόμου, του αδελφοποιού του πνεύματος, καθώς και της ελεύθερης βούλησης. Εξάλλου, είναι η μαρτυρική του ομολογία το 1525 – «omnia sunt communia»- που οδηγεί τα εξεγερσιακά κινήματα ανά τις εποχές και ανά τον κόσμο.
[i] Φρίντριχ Νίτσε, Γενεαλογία της Ηθικής, μετάφραση: Ζήσης Σαρίκας, Πανοπτικόν, 2010, σ. 85.
[ii] Αντώνης Λιάκος, Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία. Οι μεταμορφώσεις της ιστορικής συνείδησης, Πόλις, 2012, σσ. 16-17.[iii] Michael Löwy, Walter Benjamin: Προμήνυμα Κινδύνου. Μια ανάγνωση των θέσεων «για τη φιλοσοφία της ιστορίας», μετάφραση: Ρεβέκα Πεσσάχ, επιμέλεια: Πολυτίμη Γκέκα, Πλέθρον, 2004, σ. 59.
[iv] Χρίστος Ηλιόπουλος, «Τόμας Μίντσερ: Ενάντια στον φόβο των ανθρώπων, με όπλο τον «φόβο» για τον Θεό» στο Γιώργος Κουτσοδιάκος, Τόμας Μίντσερ. Ο εξεγερμένος προφήτης, Firebrand, 2021, σσ. 15-18.
[v] Abraham Friesen, «Thomas Müntzer in Marxist Thought», Church History, Vol. 34, No. 3 (Sep., 1965), pp. 306-327.
[vi] Silvia Federici, Ο Κάλιμπαν και η Μάγισσα. Γυναίκες, Σώμα, και Πρωταρχική Συσσώρευση, μετάφραση: Ίρια Γραμμένου, Λία Γυιόκα, Παναγιώτης Μπίκας, Λουκής Χασιώτης, Εκδόσεις των Ξένων, 2018, σ. 44.
[vii] Νόρμαν Κον, Αγώνες για την έλευση της χιλιετούς βασιλείας του Θεού: επαναστάτες χιλιαστές και μυστικιστές αναρχικοί του μεσαίωνα, μετάφραση: Βασίλης Τομανάς, Νησίδες, 2006.
[viii] R. Emmet McLaughlin, «Apocalypticism and Thomas Müntzer», Archiv für Reformationsgeschichte, Vol. 95, No. 1, 2004
ΑΠΟ: https://antifono.gr/minister/
