————————————————————
τoυ
ΚΩΣΤΑ ΓΟΥ­ΛΙÁΜΟΥ
————————————————————

Σπεύ­δω εξαρ­χής να ση­μειώ­σω πως τό­σο η οι­κου­με­νι­κή με­γα­λο­σύ­νη του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη —εί­τε αφο­ρά τρα­γού­δια εί­τε λαϊ­κά ορα­τό­ρια, όπε­ρες και συμ­φω­νι­κή μου­σι­κή— όσο η πο­λι­τι­κή και κοι­νω­νι­κή του δρά­ση, ανα­δύ­ο­νται από τον πυ­ρή­να της εκλε­πτυ­σμέ­νης φι­λο­σο­φι­κής του σκέ­ψης, η οποία δεν εί­ναι άλ­λη απο την Συ­μπα­ντι­κή Αρ­μο­νία. Το έρ­γο του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη εν­σαρ­κώ­νει μια πε­ρί­πλο­κη συ­μπα­ντι­κή κο­σμο-γε­ω­γρα­φία επί της οποί­ας ο βα­θύ­τα­τος (ανα)στο­χα­σμός του νοη­μα­το­δο­τεί συ­νει­δη­τά κοι­νω­νι­κές, πνευ­μα­τι­κές, πο­λι­τι­σμι­κές, μου­σι­κές και πο­λι­τι­κές ιδιό­τη­τες και διερ­γα­σί­ες. Γι` αυ­τό το λό­γο θε­ω­ρώ ότι εί­ναι ου­σιώ­δες να το­πο­θε­τή­σου­με το φαι­νό­με­νο Θε­ο­δω­ρά­κη στην αλη­θι­νή του διά­στα­ση. Να με­λε­τή­σου­με σο­βα­ρά και με τη με­γα­λύ­τε­ρη δυ­να­τή ακρί­βεια τη σύλ­λη­ψη της συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας ως την κατ` ου­σία αρ­χή της ενερ­γο­ποί­η­σης του συ­νο­λι­κού έρ­γου του.
Αυ­τήν ακρι­βώς την ανά­γκη δια­πί­στω­σα όλα τα χρό­νια της φι­λί­ας μας. Μο­λο­ταύ­τα, το συ­νει­δη­το­ποί­η­σα πιο έντο­να την πε­ρί­ο­δο που απο­φα­σί­σα­με να συγ­γρά­ψου­με τη Δια­λε­κτι­κή της Αρ­μο­νί­ας (Μ. Θε­ο­δω­ρά­κης & Κ. Γου­λιά­μος, 2018), η οποία εκ­δό­θη­κε απο τον Gutenberg. Έτσι κα­τέ­λη­ξα —έχο­ντας ως αφε­τη­ρία το αντίρ­ρο­πο πε­δίο των δυ­νά­με­ων του νε­ω­τε­ρι­κού ελ­λη­νι­σμού— σ` έναν συ­μπλη­ρω­μα­τι­κού χα­ρα­κτή­ρα συλ­λο­γι­σμό: από τον Δ. Σο­λω­μό μά­θα­με πώς να εκ­φρα­ζό­μα­στε, από τον Μ. Θε­ο­δω­ρά­κη πώς να στο­χα­ζό­μα­στε.
Ο Μί­κης, απο­δε­χό­με­νος από τη νε­α­νι­κή του ηλι­κία την αξία μιας κε­φα­λαιώ­δους κλη­ρο­νο­μιάς του ελ­λη­νι­σμού, υιο­θε­τεί τις θε­ω­ρί­ες του Φι­λό­λα­ου πε­ρί πε­ρά­των και απεί­ρων, του Ηρά­κλει­του για τον Λό­γο, του Ανα­ξί­μαν­δρου για το άπει­ρο, την Πυ­θα­γό­ρεια θε­ω­ρία των αριθ­μών που εκτεί­νο­νταν σε όλα τα πε­δία της εξέ­λι­ξης των ιδε­ών, από τη γνώ­ση και την αι­σθη­τι­κή μέ­χρι τη μου­σι­κή και την πο­λι­τι­κή. Θα υπο­γράμ­μι­ζα δε πως η όλη δη­μό­σια, μου­σι­κή και πνευ­μα­τι­κή αγω­γή του Θε­ο­δω­ρά­κη απη­χεί αυ­τήν ακρι­βώς την πυ­θα­γό­ρεια πα­ρά­δο­ση που όχι μό­νο συμ­φι­λιώ­νει τις αντίρ­ρο­πες αρ­χές του κά­θε όντος, αλ­λά και που με την αρ­χή της αρ­μο­νί­ας και της ανα­λο­γί­ας συ­νε­νώ­νει τ` αντί­δρο­μα στοι­χεία: «Με απα­σχο­λού­σε πέ­ρα από τη μου­σι­κή, η με­τα­φυ­σι­κή, η θρη­σκεία και η φι­λο­σο­φία. Συ­νει­δη­το­ποιού­σα ότι εί­μαι ένα απει­ρο­ε­λά­χι­στο όμως ενερ­γη­τι­κό μό­ριο του Σύ­μπα­ντος, αφού έχω την ιδιό­τη­τα να αντα­να­κλώ δη­μιουρ­γι­κά το Νό­μο της Συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας και επο­μέ­νως να συμ­με­τέ­χω για όσο διά­στη­μα θα υπάρ­χω σ` αυ­τήν την αέ­ναη κί­νη­ση του διαρ­κούς αρ­μο­νι­κού γί­γνε­σθαι» (Μ. Θε­ο­δω­ρά­κης, 2009).
Στο με­τα­ξύ, η έλευ­ση αυ­ταρ­χι­κών φαι­νο­μέ­νων στην με­τεμ­φυ­λια­κή επο­χή με τη συ­να­κό­λου­θη πα­ρακ­μή της δη­μό­σιας σφαί­ρας, η κα­τά­λυ­ση δη­μο­κρα­τι­κών θε­σμών, η ει­σα­γω­γή αλ­λά και κα­τί­σχυ­ση της ερ­γα­λεια­κής ορ­θο­λο­γι­κό­τη­τας κα­τά τούς με­τα­πο­λι­τευ­τι­κούς χρό­νους και, βέ­βαια, η αγο­ραία εκ­δο­χή και υπο­βάθ­μι­ση της πο­λι­τι­κής, δη­μιουρ­γούν τον πυ­ρή­να (ανα)στο­χα­σμού του Θε­ο­δω­ρά­κη πε­ρί συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας. Έν­νοια σα­φώς αδια­χώ­ρι­στη από ιδε­ο­λο­γι­κές συν­δη­λώ­σεις, κα­θώς —άμε­σα ή έμ­με­σα— υπο­δη­λοί την πεμ­πτου­σία μιας γνω­σιο­λο­γί­ας με επί­κε­ντρο το ζή­τη­μα και το ζη­τού­με­νο της απε­λευ­θέ­ρω­σης του αν­θρώ­που και της κοι­νω­νί­ας.
Η συ­μπα­ντι­κή αρ­μο­νία του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη απο­κτά νό­η­μα αφε­νός συ­νώ­νυ­μο με την εξύ­ψω­ση και την ενέρ­γεια της πνευ­μα­τι­κής δη­μιουρ­γί­ας, αφε­τέ­ρου ταυ­τό­ση­μο με την αι­σθη­το­ποί­η­ση του λό­γου και της μορ­φής μέ­σω της ενερ­γο­ποί­η­σης των οντο­λο­γι­κών δυ­να­το­τή­των της στο­χα­στι­κής φα­ντα­σί­ας. Εν προ­κει­μέ­νω, ο συν­θέ­της υπο­λαμ­βά­νει την προ­σπέ­λα­ση μιας βα­θύ­τε­ρης λο­γι­κής της φα­ντα­σί­ας και της κοι­νω­νι­κής συ­νεί­δη­σης ως οντο­λο­γι­κή πε­ριο­χή δυ­να­το­τή­των. Κα­τά τον Δόι­κο (2014), η δυ­να­μι­κή οντο­λο­γία απο­τε­λεί τον χω­ρο­χρό­νο της στο­χα­στι­κής φα­ντα­σί­ας. Στον Θε­ο­δω­ρά­κη η εμ­βά­θυν­ση στη φύ­ση της λο­γι­κής και στο­χα­στι­κής φα­ντα­σί­ας εί­ναι δυ­νη­τι­κά ή/και εν δυ­νά­μει ανα­γκαία κα­θό­τι αντι­στοι­χεί στο ευ­ρύ­τε­ρο locus της συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας, εντός του οποί­ου συ­ντε­λεί­ται η μορ­φο­ποί­η­ση ενός διαρ­κούς αρ­μο­νι­κού γί­γνε­σθαι αλ­λά και η με­του­σί­ω­ση της δη­μιουρ­γί­ας σε ηθι­κή υπό­στα­ση του αν­θρώ­που.
Γε­νι­κά, ο Θε­ο­δω­ρά­κης δια­βλέ­πει στη στο­χα­στι­κή φα­ντα­σία την οντο­λο­γι­κή ενερ­γο­ποί­η­ση και δυ­νη­τι­κο­ποί­η­ση για τη με­τά­βα­ση από τη δια­φο­ρε­τι­κό­τη­τα στην μο­να­δι­κό­τη­τα (Μ. Θε­ο­δω­ρά­κης & Κ. Γου­λιά­μος, 2018), δια­τυ­πώ­νο­ντας έναν προ­σα­να­το­λι­σμό δια­δο­χι­κά πα­ράλ­λη­λων μεν πλην όμως αλ­λη­λο­συν­δε­ό­με­νων πε­δί­ων και δρά­σε­ων όπου πο­λι­τι­κή, μου­σι­κή, τέ­χνη, αι­σθη­τι­κή τε­λούν υπό το πρί­σμα της συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας : «Ζω και υπάρ­χω μό­νο όταν συ­ντο­νί­ζο­μαι με το βα­σι­κό Νό­μο της Συ­μπα­ντι­κής Αρ­μο­νί­ας, οπό­τε γί­νο­μαι ένα υπαρ­κτό και δρα­στή­ριο μό­ριο, κα­θώς η ατο­μι­κή και ασή­μα­ντη κα­μπύ­λη του χρό­νου που μου δό­θη­κε θα αξιω­θεί να ενω­θεί με το άπει­ρο, το ακα­τα­νό­η­το το εν, το γα­λά­ζιο αι­θέ­ρα και το βόμ­βο των σφαι­ρών» (Μ. Θε­ο­δω­ρά­κης, 2009).
Ο οξυ­δερ­κής (ανα)στο­χα­σμός, όσο και η διο­ρα­τι­κή νε­ο­πυ­θα­γό­ρεια θε­ω­ρία του Θε­ο­δω­ρά­κη ανα­δια­τυ­πώ­νει ου­σιω­δώς το ση­μα­σιο­λο­γι­κό χα­ρα­κτή­ρα της συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας : «η πεμ­πτου­σία της Γνώ­σης έγκει­ται στην απο­κά­λυ­ψη των αντι­θέ­σε­ων μέ­σα στις οποί­ες γεν­νή­θη­κε ο Κό­σμος… Όλα τα αντί­θε­τα εί­ναι όμοια. Χά­ος και Αρ­μο­νία, Ζωή και Θά­να­τος, Μη­δέν και Άπει­ρο απο­τε­λούν τις δύο όψεις του ίδιου νο­μί­σμα­τος» (Μ. Θε­ο­δω­ρά­κης, 2009).
Σε αυ­τή τη θε­ω­ρία τα πά­ντα απορ­ρέ­ουν από τον συ­μπα­ντι­κό κό­σμο. Η αρ­μο­νία και το χά­ος —αντίρ­ρο­πα στοι­χεία— απο­τε­λούν απορ­ρο­ές της συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας, στην οποία ο συν­θέ­της απο­δί­δει ακό­μα και πο­λι­τι­κές δια­στά­σεις, προ­τάσ­σο­ντας στη συλ­λο­γι­στι­κή του την ορ­γα­νι­κή ολό­τη­τα των δρά­σε­ων και των ιδα­νι­κών της ελευ­θε­ρί­ας και της δη­μο­κρα­τί­ας ως σύν­θε­ση και βί­ω­ση της αρ­μο­νί­ας. Ακό­μα και η πρό­σλη­ψη κά­θε πνευ­μα­τι­κού έρ­γου —όπως και η σύλ­λη­ψη κά­θε φαι­νο­μέ­νου κουλ­τού­ρας αλ­λά και κοι­νω­νι­κής και πο­λι­τι­κής δρά­σης—, απαι­τεί και προ­ϋ­πο­θέ­τει την οντο­λο­γι­κή εκ­δο­χή της δια­λε­κτι­κής της αρ­μο­νί­ας. Πρό­δη­λα όλη αυ­τή η προ­σέγ­γι­ση υπο­δει­κνύ­ει πως δεν έχου­με να κά­νου­με μ' έναν τε­λε­τουρ­γι­κό τύ­πο ή μια ανα­λυ­τι­κή επι­νό­η­ση αλ­λά με μια δια­λε­κτι­κή σύλ­λη­ψη και ερ­μη­νεία. Σύμ­φω­να μά­λι­στα με τον Λα­μπρέλ­λη (2018) «με­τά την πλα­τω­νι­κή δια­λε­κτι­κή, με­τά την μαρ­ξι­στι­κή δια­λε­κτι­κή, αλ­λά και με­τά την αρ­νη­τι­κή δια­λε­κτι­κή του Adorno , έχου­με μια ακό­μα, εξί­σου πρω­τό­τυ­πη και εν­δια­φέ­ρου­σα εκ­δο­χή της δια­λε­κτι­κής : τη δια­λε­κτι­κή της αρ­μο­νί­ας».
Θε­ω­ρώ πως η πο­λύ­τρο­πη δια­λε­κτι­κή της αρ­μο­νί­ας δη­μιουρ­γεί τις προ­ϋ­πο­θέ­σεις για ένα ευά­γω­γο (μο­λο­νό­τι δύ­σκο­λο) κί­νη­μα και, συ­νά­μα, ρη­ξι­κέ­λευ­θο πέ­ρα­σμα απο τη νη­πια­κή ηλι­κία της αν­θρω­πό­τη­τας —ήτοι, την πε­ρί­ο­δο της λο­γι­κής της γνώ­σης— στην αφε­τη­ρία της πε­ριό­δου του απο­λύ­τως ελεύ­θε­ρου αν­θρώ­που που, σύμ­φω­να με τον Θε­ο­δω­ρά­κη, εί­ναι η πε­ρί­ο­δος της λο­γι­κής τής φα­ντα­σί­ας. Σε αυ­τή την αξιο­λο­γι­κή με­τά­βα­ση ο Θε­ο­δω­ρά­κης επι­χει­ρεί και εν­σω­μα­τώ­νει μια φι­λο­σο­φι­κή θε­ώ­ρη­ση της ελ­λη­νι­κό­τη­τας, όντας πε­πει­σμέ­νος για την ικα­νό­τη­τα και δυ­να­τό­τη­τα της νε­ο­ελ­λη­νι­κής πο­λι­τι­σμι­κής συ­νεί­δη­σης να δη­μιουρ­γή­σει συν­θή­κες απε­μπλο­κής από τις όποιες (αυ­το)πα­γι­δεύ­σεις μορ­φών υπο­τέ­λειας, δου­λεί­ας και εθε­λο­δου­λεί­ας.
Ιδιαί­τε­ρα σε μια επο­χή «τε­χνο­φε­ου­δαρ­χί­ας», όπου επι­χει­ρεί­ται η απο­στεί­ρω­ση της κοι­νω­νί­ας και η απο­δό­μη­ση του κρά­τους μέ­σω ψη­φια­κών μη­χα­νι­σμών (Gouliamos, 1997), σε μια πε­ρί­ο­δο αγριό­τη­τας του πο­λι­τι­σμού, στην οποία κυ­ριαρ­χεί ο κό­σμος του χά­ους και του μη­δε­νι­σμού, ο Θε­ο­δω­ρά­κης (1989 & 2016) προ­βάλ­λει την πεμ­πτου­σία της φι­λο­σο­φί­ας του για τον βιό­κο­σμο, την κοι­νω­νία, την πο­λι­τι­κή, τον πο­λι­τι­σμό και την Ελ­λά­δα. Ο ίδιος δε στον πρό­λο­γό του στο βι­βλίο της Α. Βούλ­γα­ρη (2016) ση­μεί­ω­νε πως η θε­ω­ρία του βοη­θά απο­τε­λε­σμα­τι­κά την κα­τα­νό­η­ση της στά­σης του μέ­σα στον σύγ­χρο­νο κό­σμο και κυ­ρί­ως μέ­σα στη ση­με­ρι­νή Ελ­λά­δα. Ει­δι­κό­τε­ρα σε ό,τι αφο­ρά στην Ελ­λά­δα εί­ναι γνω­στό το κεί­με­νό του, το οποίο μα­ζί με δύο άλ­λα του Κο­ντο­γιώρ­γη απο­τέ­λε­σαν το σώ­μα του βι­βλί­ου Ελ­λη­νι­κό­τη­τα και Δια­νό­η­ση (2007). Στο εν λό­γω πό­νη­μα δια­τυ­πώ­νε­ται, με­τα­ξύ άλ­λων, η θέ­ση πε­ρί των «κοι­νο­τή­των» στην Τουρ­κο­κρα­τία ως αδιά­πτω­της ιστο­ρι­κής συ­νέ­χειας από την αρ­χαιό­τη­τα, κα­θώς και του έθνους ως ανά­χω­μα στη ση­με­ρι­νή «διε­θνή των αγο­ρών». Στο ση­μείο αυ­τό εί­μα­στε υπο­χρε­ω­μέ­νοι να συ­μπε­ρά­νου­με ότι εδώ έχου­με μια ομο­λο­γη­μέ­νη προ­σέγ­γι­ση ως απόρ­ροια αντί­θε­σης στο «έθι­μο» του οι­κο­νο­μι­κού ωφε­λι­μι­σμού και τον συ­να­κό­λου­θο ερ­γα­λεια­κό λό­γο. Ση­μα­ντι­κό δια­φο­ρο­ποιό στοι­χείο για τον Θε­ο­δω­ρά­κη εί­ναι η εσω­τε­ρι­κή κα­τά­δυ­ση, η πε­ρι­πλά­νη­ση στις ρί­ζες του όντος και του ελ­λη­νι­σμού. Πρό­κει­ται σα­φώς για μια certitudo obiecti (βε­βαιό­τη­τα ως προς το αντι­κεί­με­νο) που βρί­σκε­ται σε αντι­στοι­χία με την ανά­πτυ­ξη κρι­τι­κής συ­νει­δη­το­ποί­η­σης.
Εν πά­ση πε­ρι­πτώ­σει, ο κα­λύ­τε­ρος τρό­πος για να κα­τα­νο­ή­σου­με τα πολ­λα­πλά επί­πε­δα του μου­σι­κού του υλι­κού αλ­λά και την ιδιο­φυή σκέ­ψη του Θε­ο­δω­ρά­κη, εί­ναι ν' απε­μπλα­κού­με από τους πα­ρα­μορ­φω­τι­κούς φα­κούς, τις φορ­μα­λι­στι­κές πα­ρα­νο­ή­σεις και επι­νο­ή­σεις, όπως και από τους επι­λε­κτι­κούς τρό­πους ανά­γνω­σης του ανα­θε­ω­ρη­τι­σμού της ιστο­ρί­ας. Ο Θε­ο­δω­ρά­κης αντι­κρού­ει και απο­δο­μεί τις συ­ντε­ταγ­μέ­νες του ανα­θε­ω­ρη­τι­σμού που αντι­φά­σκουν προς αυ­τή την ίδια την ιστο­ρία. Ο στο­χα­σμός του σχε­τι­κά με την «ελ­λη­νι­κό­τη­τα» προ­σφεύ­γει σε κα­νό­νες και αξί­ες αλή­θειας, ορ­θό­τη­τας και ει­λι­κρί­νειας, τέ­τοιες που υπερ­βαί­νουν κά­θε με­ρι­κό­τη­τα. Θε­με­λιώ­νει μια ηθι­κή του δια­λό­γου. Εν κα­τα­κλεί­δι, δη­μιουρ­γεί στη βά­ση επι­χει­ρη­μά­των τους όρους για μια ορ­θή με­θο­δο­λο­γι­κή προ­σέγ­γι­ση ώστε να συλ­λά­βου­με και να πραγ­μα­τευ­θού­με το θέ­μα που εί­ναι η πνευ­μα­τι­κή και κοι­νω­νι­κή Ελ­λά­δα ως ένα ζή­τη­μα που ανή­κει όχι μό­νο στη σφαί­ρα της επι­στή­μης του πνεύ­μα­τος αλ­λά και στην ιστο­ρία του πνεύ­μα­τος. Αυ­τή ακρι­βώς η διο­ρα­τι­κό­τη­τα του συ­νί­στα­ται στο ότι κα­τα­νό­η­σε πως ακό­μα και οι αιχ­μη­ροί πα­ρά­γο­ντες κρί­σε­ων περ­νούν μέ­σα από τους νό­μους της συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας. Για τον ίδιο πά­ντως, η δια­λε­κτι­κή της αρ­μο­νί­ας μπο­ρεί να δια­δρα­μα­τί­σει πρω­τεύ­ο­ντα ρό­λο στη δια­μόρ­φω­ση μιας χει­ρα­φε­τι­κής δρά­σης, δύ­να­μης και δυ­να­τό­τη­τας για την πο­λι­τι­κή, τον πο­λι­τι­σμό και την τέ­χνη. Η εν λό­γω πα­ρα­δο­χή, μας οδη­γεί να προ­σεγ­γί­σου­με το έρ­γο του ως συ­στα­τι­κό μέ­ρος του χει­ρα­φε­τι­κού (ανα)στο­χα­σμού της συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας.
Συ­νο­πτι­κά θα έλε­γα πως ο Θε­ο­δω­ρά­κης, αντλώ­ντας από τη εκ­δο­χή της δια­λε­κτι­κής της αρ­μο­νί­ας και τη φι­λο­σο­φι­κή πα­ρά­δο­ση του τό­που του, συ­νει­δη­το­ποιεί εναρ­γέ­στε­ρα την ανά­γκη δια­μόρ­φω­σης μιας νέ­ας γνω­σιο­λο­γί­ας για μια οι­κου­με­νι­κή τέ­χνη και κουλ­τού­ρα, τέ­τοια που ν' αντι­στοι­χεί στην εκ­κί­νη­ση ενός ου­μα­νι­σμού με πυ­ρή­να την αέ­ναη κί­νη­ση του αρ­μο­νι­κού γί­γνε­σθαι. Για τού­το και ο χει­ρα­φε­τι­κός και δια­λε­κτι­κός χα­ρα­κτή­ρας του συ­νο­λι­κού του έρ­γου απο­τε­λεί κα­θο­ρι­στι­κό ορό­ση­μο στην ιστο­ρία της δη­μο­κρα­τι­κής πρά­ξης, της φι­λο­σο­φι­κής σκέ­ψης, και της μου­σι­κής πα­γκο­σμί­ως. Πέ­ραν τού­του, το βέ­βαιαο εί­ναι πως η θε­ώ­ρη­ση του Θε­ο­δω­ρά­κη από τη θέ­ση της συ­μπα­ντι­κής αρ­μο­νί­ας απο­τε­λεί εφαλ­τή­ριο για την ανα­ζή­τη­ση νέ­ων τρό­πων μου­σι­κής έκ­φρα­σης και κοι­νω­νι­κού πράτ­τειν, κα­θώς και νέ­ων σχη­μά­των δια­μόρ­φω­σης της βού­λη­σης αλ­λά και της αν­θρώ­πι­νης σκέ­ψης.


ΒΙ­ΒΛΙΟ­ΓΡΑ­ΦΙΑ

Βούλ­γα­ρη Ανα­στα­σία (2016): Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης, Διά­λο­γοι στο Λυ­κό­φως: Συ­νο­πτι­κή πα­ρου­σί­α­ση. Πρό­λο­γος Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη, επιμ. έκ­δο­σης, Angelakis Digital, Αθή­να.
Gouliamos Kostas (1997): “The Information Highway and the Diminution of the Nation-State”. Στο Cultural Ecology-the changing dynamics of communication (επ. D. Cliché), Λον­δί­νο, IIC Global Report Series.
Δόι­κος Πα­να­γιώ­της (2014): Principia Formarum — οντο­λο­γία της στο­χα­στι­κής φα­ντα­σί­ας, εκδ. Ρώ­μη.
Θε­ο­δω­ρά­κης Μί­κης & Κώ­στας Γου­λιά­μος (2018): Στη Δια­λε­κτι­κή της Αρ­μο­νί­ας, εκδ. Gutenberg
Θε­ο­δω­ρά­κης Μί­κης (2017): Μο­νό­λο­γοι στο Λυ­καυ­γές. Εκ­δό­σεις Ια­νός
Θε­ο­δω­ρά­κης Μί­κης (2016): Διά­λο­γοι στο λυ­κό­φως. Εκ­δό­σεις Ια­νός
Θε­ο­δω­ρά­κης Μί­κης (2009): Ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης μι­λά­ει για τη συ­μπα­ντι­κή αρ­μο­νία. Βι­βλίο & CD, εκδ. Bond-us music
Θε­ο­δω­ρά­κης Μί­κης & Γιώρ­γος Δ. Κο­ντο­γιώρ­γης (2008): Ελ­λη­νι­κό­τη­τα και «Δια­νό­η­ση», εκδό­σεις Ια­νός
Θε­ο­δω­ρά­κης Μί­κης (1989): Αντι­μα­νι­φέ­στο — Για τις αν­θρω­πο­μο­νά­δες, εκδ. Γνώ­σεις
Λα­μπρέλ­λης Δη­μή­τρης (2018): Βι­βλιο­κρι­σί­ες- Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης & Κώ­στας Γου­λιά­μος: «Στη δια­λε­κτι­κή της Αρ­μο­νί­ας». Διά-Λο­γος, Επε­τη­ρί­δα Φι­λο­σο­φι­κής Έρευ­νας, τ. 8, εκδ. Πα­πα­ζή­ση

————————————————————
της
ΑΓΑ­ΘΗΣ ΔΗΜΗ­ΤΡΟÝΚΑ
————————————————————

Μου ζη­τή­θη­κε από τον Χάρ­τη να γρά­ψω ένα κεί­με­νο για τον Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη.
Πι­στεύ­ο­ντας ότι στον ίδιο θα άρε­σε όλος αυ­τός ο κα­ται­γι­σμός δη­λώ­σε­ων, συ­νε­ντεύ­ξε­ων και άρ­θρων για την προ­σω­πι­κό­τη­τά του και το έρ­γο του, επι­τρέψ­τε μου ένα μι­κρό κεί­με­νο σαν σύ­ντο­μο πα­ρα­μύ­θι σε προ­σω­πι­κό ύφος και γρα­φή.

Ήταν η επο­χή των «Λα­μπρά­κη­δων», κι εγώ, πέ­ντε πε­ντέ­μι­σι χρο­νών στο Πε­ντά­λο­φο Με­σο­λογ­γί­ου, όταν το χω­ριό μου έζη­σε ένα πο­λι­τι­κο-πο­λι­τι­στι­κό δι­ή­με­ρο, μπο­ρεί και τρι­ή­με­ρο αν κρί­νω από το πλή­θος των εκ­δη­λώ­σε­ων: Ομι­λί­ες, τρα­γού­δια, χο­ροί – τό­τε πρω­το­εί­δα να χο­ρεύ­ουν, και μά­λι­στα με πα­ρα­δο­σια­κές φο­ρε­σιές, τον τσα­κώ­νι­κο, τρα­γου­δώ­ντας «σού ’ι­πα, μά­να μ’, πά­ντρε­ψέ με» στο προ­αύ­λιο του σχο­λεί­ου∙ βά­φτι­ση στην εκ­κλη­σία δί­πλα από το σχο­λείο ενός νε­ο­γέν­νη­του κο­ρι­τσιού που το εί­παν «Αγά­πη»∙ έκ­θε­ση παι­δι­κού βι­βλί­ου σ’ ένα μα­γα­ζί στον κε­ντρι­κό δρό­μο και πα­ράλ­λη­λα λα­χειο­φό­ρος αγο­ρά με παι­χνί­δια για παι­διά.
Από την έκ­θε­ση διά­λε­ξα και μου πή­ρε η μά­να μου το πρώ­το παι­δι­κό βι­βλίο που εί­χα πο­τέ, τα Χρι­στου­γεν­νιά­τι­κα δι­η­γή­μα­τα του Πα­πα­δια­μά­ντη. Με τον λα­χνό μου κέρ­δι­σα ένα πλα­στι­κό κουρ­δι­στό ροζ γου­ρου­νά­κι μ’ ένα αμπε­λό­φυλ­λο στο στό­μα – με­γά­λη και­νο­το­μία για τον χώ­ρο και χρό­νο όπου ζού­σα.

Πρω­τα­γω­νι­στής όλων αυ­τών των εκ­δη­λώ­σε­ων ήταν ένας πα­νύ­ψη­λος και αει­κί­νη­τος άντρας με πυ­κνά μαύ­ρα μαλ­λιά.
Ξα­νά­κου­σα το όνο­μά του στο ελ­λη­νι­κό ρα­διό­φω­νο ως συν­θέ­τη κά­ποιων τρα­γου­διών που δε συ­γκρά­τη­σα τους τί­τλους τους.
Στη διάρ­κεια της δι­κτα­το­ρί­ας, από τους ξέ­νους σταθ­μούς που έπια­νε ο πα­τέ­ρας μου, θυ­μά­μαι τα τρα­γού­δια «Θα ση­μά­νουν οι κα­μπά­νες» σε ποί­η­ση Γιάν­νη Ρί­τσου και «Διό­τι δεν συ­νε­μορ­φώ­θην» σε ποί­η­ση του συν­θέ­τη, κι όταν η χού­ντα έπε­σε και το ρα­διό­φω­νο έπαι­ζε ελεύ­θε­ρα και πα­νη­γυ­ρι­κά τρα­γού­δια του Θε­ο­δω­ρά­κη, ο αγα­πη­μέ­νος μου κύ­κλος ήταν το Μα­ουτ­χά­ου­ζεν σε ποί­η­ση Ιά­κω­βου Κα­μπα­νέλ­λη, ήταν εκεί­νο το «κο­ρί­τσι με τα φο­βι­σμέ­να μά­τια», εκεί­νη η αγά­πη «με το κα­θη­μερ­νό της φό­ρε­μα κι ένα χτε­νά­κι στα μαλ­λιά».
Το 1976 εί­χα την τύ­χη να τον ξα­να­δώ, στην Αθή­να πια, στη μυ­θι­κή ηχο­γρά­φη­ση της «Ελ­λα­δο­γρα­φί­ας» από Τα πα­ρά­λο­γα των Μά­νου Χα­τζι­δά­κι και Νί­κου Γκά­τσου. Ωστό­σο, σ’ αυ­τή τη συ­νά­ντη­ση, πα­ρά την πλη­θω­ρι­κό­τη­τα του Μί­κη, εμέ­να με γο­ή­τευ­σε η αρ­χο­ντι­κή και ευ­γε­νέ­στα­τη μορ­φή του γιου του, του έφη­βου τό­τε Γιώρ­γου Θε­ο­δω­ρά­κη.
Με τα χρό­νια δια­πί­στω­σα πως το τρα­γού­δι που με συ­γκι­νεί πε­ρισ­σό­τε­ρο σε μου­σι­κή Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη, για το δέ­σι­μο με­λω­δί­ας, στί­χων και ερ­μη­νεί­ας, εί­ναι το «Βρέ­χει στη φτω­χο­γει­το­νιά» σε ποί­η­ση Τά­σου Λει­βα­δί­τη. Όσες φο­ρές και να τ’ ακού­σω, εί­τε με άλ­λους εί­τε μό­νη μου, θα ση­κω­θώ να το χο­ρέ­ψω, συ­νε­παρ­μέ­νη σαν τους ανα­στε­νά­ρη­δες, «Αχ, ψεύ­τη κι άδι­κε ντου­νιά / π’ άνα­ψες τον καη­μό μου,/ εί­σαι μι­κρός και δε χω­ράς/ τον ανα­στε­ναγ­μό μου».
Στη συ­νέ­χεια συ­νά­ντη­σα τον Θε­ο­δω­ρά­κη πολ­λές φο­ρές, πό­τε στο εστια­τό­ριο, στο τρα­πέ­ζι του Γκά­τσου, και πό­τε στις συ­νε­λεύ­σεις της ΕΔΕΤ (Ένω­ση Δη­μιουρ­γών Ελ­λη­νι­κού Τρα­γου­διού), όπου πρω­το­στα­τού­σαν ο Χα­τζι­δά­κις κι εκεί­νος και στις οποί­ες ερ­χό­ταν συ­νή­θως με την κό­ρη του, τη Μαρ­γα­ρί­τα, που όπως την κοί­τα­ζα τη φα­ντα­ζό­μουν μ’ ένα στε­φά­νι άγριες μαρ­γα­ρί­τες στα μαλ­λιά της σαν προ­σω­πο­ποί­η­ση της άνοι­ξης.
Εί­χα ξε­κι­νή­σει πια να γρά­φω κι εγώ στί­χους και ήταν ο ίδιος ο Χα­τζι­δά­κις αυ­τός που μου ζή­τη­σε να γρά­ψω μια ενό­τη­τα για να την με­λο­ποι­ή­σει ο Θε­ο­δω­ρά­κης. Η ιδέα αυ­τή δεν ολο­κλη­ρώ­θη­κε πο­τέ, κι ού­τε πο­τέ έμα­θα αν ο Θε­ο­δω­ρά­κης τη γνώ­ρι­ζε. Πά­ντως, από τους στί­χους εκεί­νους, το μό­νο που θυ­μά­μαι εί­ναι το ότι σ’ ένα χιου­μο­ρι­στι­κό τρα­γού­δι εί­χα βάλ­λει ένα γου­ρου­νά­κι ροζ να ομοιο­κα­τα­λη­κτεί με τα κολ­χόζ.
Αρ­γό­τε­ρα, μό­νη πια, συ­να­ντού­σα τον Θε­ο­δω­ρά­κη σε συ­ναυ­λί­ες ή σε πα­ρου­σιά­σεις δί­σκων με έρ­γα του, και το 2004 μού δό­θη­κε η ευ­και­ρία να γρά­ψω ελ­λη­νι­κούς στί­χους σε τρία τρα­γού­δια που εί­χαν ακου­στεί στα γαλ­λι­κά και γερ­μα­νι­κά. Έκτο­τε, προ­σπά­θη­σα να βά­λω στί­χους και σε άλ­λες με­λω­δί­ες του χω­ρίς να φτά­νω στο απο­τέ­λε­σμα που προσ­δο­κού­σα.
Τώ­ρα, εξα­κο­λου­θώ­ντας ν’ ακούω μου­σι­κές και τρα­γού­δια του, θα τον θυ­μά­μαι πά­ντα όπως τον πρω­το­γνώ­ρι­σα: νέο, μα­χη­τι­κό κι εν­θου­σιώ­δη. Και, όταν θα πη­γαί­νω στην Κρή­τη, θα περ­νάω ν’ ανά­βω ένα κε­ρά­κι στον τά­φο του και να του αφή­νω ένα λου­λού­δι κόκ­κι­νο.

————————————————————
της
ΙΟYΛΙ­ΤΑΣ ΗΛΙΟ­ΠΟÝΛΟY
————————————————————

Η ανα­χώ­ρη­ση του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη από τη ζωή, έκλει­σε ορι­στι­κά —για την Ελ­λά­δα του­λά­χι­στον— το μι­σά­νοι­χτο ακό­μη πορ­τά­κι του ει­κο­στού αιώ­να.
Έχο­ντας ό ίδιος κα­τα­φέ­ρει να συ­γκε­ρά­σει σε μια αν­θρώ­πι­νη ύπαρ­ξη την ιστο­ρία της επο­χής του, τα ιδα­νι­κά, τις αξί­ες, τις αμ­φι­σβη­τή­σεις, τις τα­ρα­χές, τους αγώ­νες για ελευ­θε­ρία, τις ιδε­ο­λο­γι­κές αντε­γκλή­σεις, την τόλ­μη και τις πα­λι­νω­δί­ες των και­ρών, αλ­λά και προ­πά­ντων την ζω­τι­κή καλ­λι­τε­χνι­κή έκ­φρα­ση ενός τα­ρα­χώ­δους αιώ­να, πο­ρεύ­τη­κε μες τα πρώ­τα χρό­νια του ει­κο­στού πρώ­του σε­βά­σμιος, βα­ρύς αλ­λά και ανυ­πό­τα­χτος δη­μιουρ­γός μου­σι­κής, στο­χα­σμού και πρά­ξης.
Δεν φυ­λα­κί­στη­κε πο­τέ κι ας φυ­λα­κί­στη­κε συ­χνά, δεν εντά­χτη­κε πο­τέ που­θε­νά κι ας εντά­χτη­κε ένα πο­λύ με­γά­λο μέ­ρος της ζω­ής του στο Κομ­μου­νι­στι­κό Κόμ­μα. Ήξε­ρε πα­ρά όλα αυ­τά να μέ­νει κα­τ’ ου­σί­αν ανε­ξάρ­τη­τος, υπα­κού­ο­ντας πά­ντα στην χει­μαρ­ρώ­δη ορ­μή του εαυ­τού του. Σε αυ­τήν την ακα­τά­βλη­τη δύ­να­μη πά­θους που τον ωθού­σε να μι­λά, να παίρ­νει θέ­ση, να δη­μιουρ­γεί, όχι κα­τ’ ανά­γκη μέ­σα στο συ­γκε­κρι­μέ­νο πλαί­σιο των καλ­λι­τε­χνι­κών και πο­λι­τι­κών ρευ­μά­των της επο­χής του, αλ­λά μέ­σα στην προ­σω­πι­κή κοί­τη του, που ήθε­λε κά­θε φο­ρά να βρί­σκει την φόρ­μα και το πε­ριε­χό­με­νο της δι­κή του αλή­θειας. Έγρα­ψε συμ­φω­νι­κά έρ­γα, σουί­τες, μου­σι­κή για το θέ­α­τρο, έγρα­ψε πολ­λά κι όμορ­φα τρα­γού­δια, όπως εκεί­να τα τό­σο συ­γκι­νη­τι­κά τρα­γού­δια του Επι­τά­φιου σε ποί­η­ση Γιάν­νη Ρί­τσου, αλ­λά ίσως να βρή­κε απο­λύ­τως τον εαυ­τό του στο υβρι­δι­κό, όπως το ονο­μά­ζει, έρ­γο, το Άξιον Εστί. Αυ­τό το εξαι­ρε­τι­κά επε­ξερ­γα­σμέ­νο πνευ­μα­τι­κά ποι­η­τι­κό έρ­γο του Οδυσ­σέα Ελύ­τη, που ξέ­ρει να συ­μπυ­κνώ­νει την ιστο­ρία του Έλ­λη­να, του ποι­η­τή και του ερω­τευ­μέ­νου, συ­νά­ντη­σε την ευαι­σθη­σία του Θε­ο­δω­ρά­κη, όταν εκεί­νος, σχε­δόν από έν­στι­κτο, κα­τά­λα­βε την μέ­γι­στη ση­μα­σία του και αντέ­δρα­σε με τον δι­κό του πρω­τό­τυ­πο και πρω­τεϊ­κό τρό­πο, αφή­νο­ντας τον λό­γο να κυ­λή­σει στην κοί­τη μιας ψυ­χής που εκ­προ­σω­πού­σε, θε­λη­τά κι αθέ­λη­τα, την ατο­μι­κή, αλ­λά και την συλ­λο­γι­κή συ­νεί­δη­ση, την από­λυ­τα πνευ­μα­τι­κή αλ­λά και την από­λυ­τα αθώα υπό­στα­ση του Έλ­λη­να.
Ο Θε­ο­δω­ρά­κης ήταν, ναι, μία εξαί­ρε­ση. Στο πλαί­σιο των ρε­α­λι­στι­κών νό­μων της κα­νο­νι­κό­τη­τας, θα’ λε­γα πως κα­τέ­λυ­σε κά­θε έν­νοια μο­νο­μέ­ρειας, ή αυ­στη­ρής εξει­δί­κευ­σης και μέ­τρου. Η ενα­ντί­ω­ση υπήρ­ξε πά­ντα η φυ­σι­κή του ανα­πνοή και η μου­σι­κή του, κα­τα­γρα­φή αυ­τής της ανά­σας που σχε­δόν πά­ντα δεν ζη­τού­σε πα­ρά να εί­ναι αλη­θι­νή, πη­γαία, έντο­νη απο­τύ­πω­ση της πε­ρι­πέ­τειάς του, όχι μό­νον της εξω­τε­ρι­κής τε­θλα­σμέ­νης της ζω­ής του, όχι μό­νον της αγω­νι­στι­κής πα­ρό­τρυν­σης, μα και της βύ­θιας αλή­θειας του. Εκεί­νης της μο­να­χι­κής ώρας πριν την από­φα­ση, μέ­σα στη με­γά­λη λύ­πη, ή στην στιγ­μή ενός απέλ­πι­δου ονεί­ρου, μιας τολ­μη­ρής σύλ­λη­ψης, ακό­μη και μιας υπο­τα­γής σ’ αυ­τό που ο ίδιος συ­χνά ονό­μα­ζε συ­μπα­ντι­κή αρ­μο­νία.
Αυ­το­στρα­τευ­μέ­νος σε ιδέ­ες και όνει­ρα, σ’ έναν ανυ­πό­τα­κτο εαυ­τό που «δεν κοι­μά­ται πο­τέ», ταύ­τι­σε τη ζωή με την συ­νε­χή ανα­μό­χλευ­ση, με την διαρ­κή διεκ­δί­κη­ση και δρά­ση, με τον πλού­σιο ήχο του σύ­μπα­ντός του, με την άναρ­χη κραυ­γή μιας πά­ντα επό­με­νης γέν­νας. Μου­σι­κή, συ­χνές πο­λι­τι­κές πα­ρεμ­βά­σεις ως το τέ­λος, κεί­με­να, γράμ­μα­τα, συ­νε­ντεύ­ξεις, στί­χοι, σιω­πές· κά­πο­τε πο­λύ­τι­μες σιω­πές — όπως όταν χά­θη­κε ο αδελ­φός του και μα­ζί ανε­πί­στρε­πτα ένα δι­κό του αρ­χέ­γο­νο κομ­μά­τι αγά­πης κι αυ­το­γνω­σί­ας, αφού η «ψυ­χή, εἰ μέλ­λει γνώ­σε­σθαι αὑτήν, εἰς ψυχὴν αὐτῇ βλε­πτέ­ον».
Δεν του έφτα­νε πο­τέ το λί­γο, θέ­λη­σε σ’ αυ­τό το μι­κρό κα­λά­θι της ζω­ής να τα χω­ρέ­σει όλα. Κι όταν έβλε­πε ότι πη­γαί­νουν να πέ­σουν κά­ποια, νο­μί­ζω πως μά­τω­νε κι ίσως να μα­τώ­νει ακό­μη με κά­ποιες ανορ­θο­γρα­φί­ες που ξε­πε­τά­γο­νται ξαφ­νι­κά για να επι­βε­βαιώ­σουν την μο­να­ξιά του .
Εμ­βλη­μα­τι­κός αναμ­φί­βο­λα, επι­κός ναι, αλ­λά και βα­θιά συ­ναι­σθη­μα­τι­κός. Τα λυ­ρι­κά του έρ­γα αιφ­νι­διά­ζουν με την τρυ­φε­ρό­τη­τα τους. Η δύ­να­μη της ευαι­σθη­σί­ας εί­ναι ένα πα­ρε­ξη­γη­μέ­νο «όπλο», που όσοι, σπά­νιοι άντρες, έμα­θαν απ’ την γέν­νη­ση τους να το φέ­ρουν γεν­ναία, στό­χευ­σαν και βρή­καν τα πιο κα­θα­ρά χρώ­μα­τα του ου­ρα­νού.

Τα Λυ­ρι­κά του, η Βε­α­τρί­κη στην οδό μη­δέν, τα Άσμα­τα, όπως η Εσπέ­ρα, έρ­γα για σό­λο τσέ­λο, μου­σι­κή δω­μα­τί­ου, το Adagio για φλά­ου­το, κλα­ρι­νέ­το, τρο­μπέ­τα και ορ­χή­στρα εγ­χόρ­δων — ένας Θε­ο­δω­ρά­κης ανο­χύ­ρω­τος, μό­νος με την ισχύ της τρυ­φε­ρό­τη­τας, χω­ρίς πρό­θε­ση άλ­λη απ’ την έκ­φρα­ση της λα­μπε­ρής λύ­πης της καρ­διάς του. Ακού­στε τον και σ’ αυ­τά τα πιο άγνω­στα έρ­γα του για να τον ξα­να­δεί­τε να κλεί­νει τα μά­τια και να τρα­γου­δά τους στί­χους του αδελ­φού του Γιάν­νη, με μια φω­νή χω­ρίς μέ­ταλ­λο που έβγαι­νε απ’ τα βά­θη, αχός και άχνα:

Χά­θη­κα μέ­σα στους δρό­μους που μ’ έδε­σαν για πά­ντα…
χά­θη­κα για­τί εί­χα όνει­ρα πολ­λά και το λι­μά­νι εί­ναι μι­κρό

Κα­λό τα­ξί­δι Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη στο με­γά­λο λι­μά­νι του ου­ρα­νού.

————————————————————
του
ΣΩΤΗ­ΡΗ ΚΑΚÍΣΗ
————————————————————

Τα τρία πρώ­τα Φε­στι­βάλ Ελ­λη­νι­κού τρα­γου­διού έγι­ναν στην Αθή­να, στον Ιπ­πό­δρο­μο του Φα­λή­ρου τό­τε, το ’59, το ’60 και το ’61.
Ο Μά­νος Χα­τζι­δά­κις πή­ρε το πρώ­το βρα­βείο και στα δύο πρώ­τα Φε­στι­βάλ, με το «Κά­που υπάρ­χει η αγά­πη μου» το ’59 και με το «Κυ­πα­ρισ­σά­κι» και την «Τι­μω­ρία» του το ’60. Μου έλε­γε, μας έλε­γε και σε επή­κο­ον ίσως και κά­ποιων άλ­λων, δε θυ­μά­μαι πια, πως στο τρί­το εν σει­ρά φε­στι­βάλ ο ίδιος εί­χε το «Κου­ρα­σμέ­νο πα­λι­κά­ρι» και τον «Κυρ-Αντώ­νη», και πως του το κα­τέ­τα­ξαν δεύ­τε­ρο και τον «Κυρ-Αντώ­νη», πά­λι αν θυ­μά­μαι κα­λά, δεν τον αξιο­λό­γη­σαν θε­τι­κά κα­θό­λου. Το πρώ­το βρα­βείο δό­θη­κε στην «Απα­γω­γή» του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη.

«Εγώ εί­χα τό­τε δυ­σα­ρε­στη­θεί, εί­χα κα­τα­λά­βει επι­τέ­λους τι ρό­λο παί­ζουν αυ­τές οι επι­τρο­πές, που οδή­γη­σαν άλ­λω­στε το Φε­στι­βάλ τα επό­με­να χρό­νια όπου το οδή­γη­σαν, και στε­κό­μουν πα­ρά­με­ρα κά­πως. Τό­τε, με πλη­σί­α­σε ένας από εκεί­νους τους μί­μους μας στο τρα­γού­δι, θέ­λο­ντας να μου που­λή­σει εκ­δού­λευ­ση, και μου έλε­γε:
— Μά­νο μου, απα­ρά­δε­κτο! Τι εί­ναι αυ­τά τα πράγ­μα­τα!; Με τέ­τοια τρα­γού­δια που υπέ­βα­λες εσύ, να σου φερ­θούν έτσι;
Κι εγώ τό­τε τον απέ­πεμ­ψα σκαιώς και του εί­πα:
— Φύ­γε από ‘δω! Ο Θε­ο­δω­ρά­κης εί­ναι συν­θέ­της. Εσύ δεν εί­σαι!»

(Από το ανέκδοτο βιβλίο Νουάρ Στιγμές )

————————————————————
του
ΔΙΟ­ΝΥ­ΣΗ ΚΑΡΑΤΖÁ
————————————————————

Πέ­ρα­σαν 35 ολό­κλη­ρα χρό­νια από εκεί­νο το Σάβ­βα­το 23 Αυ­γού­στου 1986, όταν δρα­σκέ­λι­σα με δέ­ος και αμη­χα­νία το κα­τώ­φλι του σπι­τιού στο Βρα­χά­τι και βρέ­θη­κα μπρο­στά στον Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη, τον μύ­θο της γε­νιάς μου. Την προη­γού­με­νη ημέ­ρα εί­χα λά­βει γράμ­μα του:

Μου γνώ­ρι­σε τη γλυ­κύ­τα­τη Μυρ­τώ και την κό­ρη του Μαρ­γα­ρί­τα, που κυ­νη­γού­σε τον μι­κρό Μί­κη. Κα­θί­σα­με με­τά στο γρα­φείο του με το πιά­νο.
Εγώ δεν ήξε­ρα πώς να βο­λέ­ψω το σώ­μα μου. Μου δεί­χνει ένα όμορ­φο ξύ­λι­νο σκα­μνί και μου λέ­ει: «Κά­θι­σε. Εδώ κά­θι­σαν ο Ρί­τσος και ο Ελύ­της και πρω­τά­κου­σαν τα τρα­γού­δια τους». Τι ήθε­λε να το πει, μ’ έπια­σε πα­νι­κός. Και συ­μπλή­ρω­σε: «Μ’ εσέ­να θα κά­νω κά­τι δια­φο­ρε­τι­κό. Θα βά­λω το μα­γνη­τό­φω­νο και θα γρά­ψου­με τη συ­νο­μι­λία μας». Η κα­σέ­τα αρ­χί­ζει με το κλά­μα του μι­κρού Μί­κη, που δεν θέ­λει να πά­ει στον κή­πο. Ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης κά­θε­ται στο πιά­νο και παί­ζει τις με­λω­δί­ες που έγρα­ψε πά­νω στα ποι­ή­μα­τά μου. Μου ζη­τά τη γνώ­μη μου (!) και σχο­λιά­ζει πολ­λά και διά­φο­ρα με τον μο­να­δι­κό τρό­πο του που μα­γεύ­ει.
Μου εί­πε, λοι­πόν, πώς ξε­κί­νη­σε να με­λο­ποιεί την ποί­η­σή μου. Όταν άνοι­ξε το βι­βλίο μου και διά­βα­σε τον πρώ­το στί­χο του πρώ­του ποι­ή­μα­τός μου «Σπά­ζο­ντας στα δυο τη θά­λασ­σα βγαί­νει το φεγ­γά­ρι», εί­πε «Ένιω­σα ότι το ποί­η­μα το έγρα­ψες για μέ­να. Διό­τι, πράγ­μα­τι, το φεγ­γά­ρι εδώ στο Βρα­χά­τι βγαί­νει σπά­ζο­ντας στα δυο τη θά­λασ­σα».
Άρ­χι­σε να παί­ζει στο πιά­νο τα τρα­γού­δια μας. Στα­μα­τού­σε κά­θε τό­σο και μου εξη­γού­σε πώς άκου­γε μέ­σα από τις λέ­ξεις τη μου­σι­κή, πώς η με­λω­δία εί­ναι μια φυ­σι­κή ρυθ­μι­κή δια­δο­χή των μου­σι­κών φθόγ­γων που απη­χεί την αρ­μο­νία του σύ­μπα­ντος, πώς οι συν­θέ­σεις του στους κύ­κλους τρα­γου­διών, στα ορα­τό­ρια, στα συμ­φω­νι­κά και στα με­τα­συμ­φω­νι­κά του έρ­γα και στις λυ­ρι­κές τρα­γω­δί­ες έχουν κοι­νή ρί­ζα…

Μου χα­ρί­ζει μια χει­ρό­γρα­φη παρ­τι­τού­ρα με τρα­γού­δια μας και με την ακό­λου­θη αφιέ­ρω­ση:

Με ήχους από την Πά­τρα της εφη­βεί­ας μου.
Στον Διο­νύ­ση Κα­ρα­τζά, θύ­μη­ση της πρώ­της γνω­ρι­μί­ας-ακρό­α­σης.
Με αγά­πη και πολ­λές ευ­χές.
Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης
Βρα­χά­τι, 23-8-86

Νιώ­θω ευ­τυ­χι­σμέ­νος, αλ­λά βιά­ζο­μαι να φύ­γω. Ού­τε για φα­γη­τό, που μου πρό­τει­νε, δεν κά­θι­σα. Το τα­ξί­δι για την Πά­τρα ήταν ελα­φρύ και διά­φα­νο. Ήθε­λα να επι­στρέ­ψω στην Πά­τρα και να μα­ζέ­ψω τους φί­λους μου για να ακού­σουν την κα­σέ­τα, που τη φυ­λάω ως πο­λύ­τι­μο δώ­ρο. Σ’ αυ­τή την κα­σέ­τα έχει απο­τυ­πω­θεί η συ­γκλο­νι­στι­κή μου­σι­κή και ποι­η­τι­κή δύ­να­μη του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη, με όλη την απλό­τη­τα και την αλή­θεια του.
Στις 3 Ια­νουα­ρί­ου του 1987 με­τα­δί­δε­ται σε πρώ­τη εκτέ­λε­ση από το ρα­διό­φω­νο της ΕΡΤ-2 ο πρώ­τος κύ­κλος τρα­γου­διών μας «Τα πρό­σω­πα του ήλιου». Ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης προ­τεί­νει στους ακρο­α­τές να του στεί­λουν κα­σέ­τες για να τους γρά­ψει το έρ­γο. Στο στού­ντιο ΘΗ­ΤΑ κα­τα­φτά­νουν πέ­ντε χι­λιά­δες κα­σέ­τες! «Θε­ω­ρώ ˝Τα πρό­σω­πα του ήλιου˝ σαν μια στρο­φή μέ­σα στη μου­σι­κή μου. Εκ­φρά­ζω με αυ­τά την αντί­λη­ψή μου για το πώς βλέ­πω σή­με­ρα το ελ­λη­νι­κό τρα­γού­δι τό­σο σαν με­λω­δία-στί­χο-ρυθ­μό, όσο και σαν φως-ήχο-χρώ­μα­τα» (Δή­λω­ση του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη στον Γιώρ­γο Σαβ­βί­δη, εφημ. Αυ­γή, 15-2-1987). Ο δί­σκος κυ­κλο­φο­ρεί τον Απρί­λιο του 1987.
Τον Νο­έμ­βριο του 1987 κυ­κλο­φο­ρεί σε δί­σκο, γραμ­μέ­νο μό­νο από τη μία πλευ­ρά του, το έρ­γο «Ως αρ­χαί­ος άνε­μος», βα­σι­σμέ­νο στο ομώ­νυ­μο βι­βλίο μου (1987). «Όπως εί­ναι γνω­στό, τους ˝Λι­πο­τά­κτες˝ τους τρα­γού­δη­σα ο ίδιος, όπως έκα­να και με το ˝Ένας όμη­ρος˝, τα ˝Λυ­ρι­κά˝ και το ˝Ως αρ­χαί­ος άνε­μος˝, για να υπο­γραμ­μί­σω μια ιδιαί­τε­ρη σχέ­ση με το έρ­γο, κι ακό­μα, για να απο­κα­τα­στή­σω την άμε­ση, τη φυ­σι­κή, θα ‘λε­γα, επα­φή που έχει ο ήχος της φω­νής με τον ακρο­α­τή (…). Όλα αυ­τά στο πλαί­σιο της ολο­κλη­ρω­μέ­νης σχέ­σης του συν­θέ­τη με το κοι­νό του» (Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης, Οι δρό­μοι του Αρ­χάγ­γε­λου, εκδ. Κέ­δρος 1995, τό­μος 5ος, σ. 189).

Το 1988 έχω νέα έκ­πλη­ξη από τον Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη. Έχει ήδη συν­θέ­σει τρί­το κύ­κλο τρα­γου­διών «Η Βε­α­τρί­κη στην οδό Μη­δέν» με δέ­κα ποι­ή­μα­τα από τη συλ­λο­γή μου Ως αρ­χαί­ος άνε­μος (1987). Πρό­σθε­σε και δύο δι­κά του, «Βε­α­τρί­κη πά­ψε να γε­λάς» και «Η Βε­α­τρί­κη στην οδό Μη­δέν», που έδω­σε και τον τί­τλο στο έρ­γο. Η Βε­α­τρί­κη, η δα­ντι­κή αυ­τή περ­σό­να, συμ­βο­λί­ζει τον ιδα­νι­κό, αιώ­νιο έρω­τα, την τρυ­φε­ρό­τη­τα της ου­το­πί­ας, αλ­λά και τη μα­ταί­ω­ση των ονεί­ρων στην οδό Μη­δέν. Όμως το μη­δέν δεν εί­ναι τέ­λος, εί­ναι μια πα­ρέν­θε­ση που κά­νει πιο πο­θη­τή την αλή­θεια του έρω­τα, της πα­τρί­δας, της ευ­τυ­χί­ας. Η Βε­α­τρί­κη εί­ναι ένα έρ­γο βα­θιά λυ­ρι­κό και ανυ­πό­κρι­τα πο­λι­τι­κό.

Ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης μού αφη­γή­θη­κε αρ­γό­τε­ρα ότι οι στί­χοι μου από το τρα­γού­δι «Η με­γά­λη άρια της Βε­α­τρί­κης»

«… όπως ξε­φεύ­γουν απ’ το νε­ρό τα ψά­ρια
και πο­νά­νε στα όμορ­φα του ήλιου…»

στά­θη­καν η αι­τία να στα­μα­τή­σει το ψά­ρε­μα! (Η με­λω­δία αυ­τού του τρα­γου­διού συ­νι­στά το Adagio).
Η συ­νερ­γα­σία μου με τον Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη συ­νε­χί­στη­κε με τον τέ­ταρ­το κύ­κλο τρα­γου­διών, που κυ­κλο­φό­ρη­σε πρώ­τα στη Γερ­μα­νία το 1996 με τον τί­τλο «Poetica» κι ύστε­ρα στην Ελ­λά­δα με τον τί­τλο «Τα Λυ­ρι­κό­τε­ρα». Τα με­λο­ποι­η­μέ­να ποι­ή­μα­τα εντά­χθη­καν στην ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή μου Αν­θο­φο­ρία της νύ­χτας (1997).
Σε μια συ­νέ­ντευ­ξή του στο μα­θη­τι­κό πε­ριο­δι­κό Νε­α­νι­κά Βή­μα­τα του Πει­ρα­μα­τι­κού Λυ­κεί­ου του Πα­νε­πι­στη­μί­ου Πα­τρών (31-12-1997), ση­μειώ­νει: «Ο Κα­ρα­τζάς μού προ­σφέ­ρει νέ­ους τρό­πους μου­σι­κής, κυ­ρί­ως με­λω­δι­κής έκ­φρα­σης: ˝Βε­α­τρί­κη˝, ˝Τα πρό­σω­πα του ήλιου˝, ˝Ως αρ­χαί­ος άνε­μος˝, ˝Τα Λυ­ρι­κό­τε­ρα˝. Μ’ αυ­τό το τε­λευ­ταίο έρ­γο πι­στεύω ότι κα­τα­κτώ μια κο­ρυ­φή μέ­σα στο το­πίο της μου­σι­κής μου, στην προ­σπά­θειά μου να φτά­σω στα υψη­λό­τε­ρα και αρ­τιό­τε­ρα όρια της λυ­ρι­κής-με­λω­δι­κής έκ­φρα­σης. Ένας αγώ­νας που ξε­κί­νη­σε πριν 60 χρό­νια στην Πά­τρα, όταν έγρα­φα την πρώ­τη μου με­λω­δία, έμελ­λε να ολο­κλη­ρω­θεί σ’ αυ­τήν την κο­ρύ­φω­ση του λυ­ρι­σμού που λέ­γε­ται ˝Τα Λυ­ρι­κό­τε­ρα˝ και που γέν­νη­σε η επα­φή μου με την ποί­η­ση ενός «Πα­τρι­νού ποι­η­τή».
Εκ­κρε­μεί η έκ­δο­ση του πέμ­πτου έρ­γου μας «Ρα­ψω­δία για βα­ρύ­το­νο και ορ­χή­στρα εγ­χόρ­δων». Ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης το χα­ρα­κτή­ρι­σε ως κύ­κνειο άσμα του και πρω­το­πα­ρου­σιά­στη­κε στο Μέ­γα­ρο Μου­σι­κής Αθη­νών τον Ια­νουά­ριο του 2013.
Όλη αυ­τή η εμπει­ρία της συ­νερ­γα­σί­ας μου με τον Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη άλ­λα­ξε κυ­ριο­λε­κτι­κά τον τρό­πο με τον οποίο βλέ­πω τα πράγ­μα­τα, σκέ­φτο­μαι τη ζωή και γρά­φω ποί­η­ση. Αξιώ­θη­κα τη φι­λία του, τον ακο­λού­θη­σα σε συ­ναυ­λί­ες στην Ελ­λά­δα και το εξω­τε­ρι­κό, έμα­θα αλή­θειες, χά­ρη­κα θαύ­μα­τα…

Στη ζωή και το έρ­γο του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη συ­νυ­πάρ­χουν ο πό­νος, η χα­ρά, η μο­να­ξιά, η ελ­πί­δα, ο έρω­τας, ο αγώ­νας, η αντί­φα­ση, η ανα­ζή­τη­ση. Ο Μί­κης εί­ναι ο γνή­σιος λαϊ­κός άν­θρω­πος: εκρη­κτι­κός και απρό­βλε­πτος στην κα­θη­με­ρι­νό­τη­τά του, άμε­σος στο χιού­μορ του, ευά­λω­τος στις αδυ­να­μί­ες του, δυ­να­τός στις σκέ­ψεις του, συ­νε­πής στα ορά­μα­τά του, επί­μο­νος κυ­νη­γός της ομορ­φιάς. Πά­νω απ’ όλα ο Μί­κης εί­ναι ο άν­θρω­πος του χρέ­ους και της ελευ­θε­ρί­ας. Γι’ αυ­τό και στη συ­νεί­δη­ση του λα­ού προ­βάλ­λει ως μύ­θος που συ­ναρ­πά­ζει και εμπνέ­ει.
Ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης έζη­σε πα­ρα­μέ­νο­ντας το παι­δί που εί­ναι πά­ντο­τε ο Έλ­λη­νας. Πα­θια­σμέ­νος δη­μιουρ­γός, πε­τού­σε από όνει­ρο σε όρα­μα. Ελεύ­θε­ρος πο­λί­της, πά­λε­ψε για δη­μο­κρα­τία και δι­καιο­σύ­νη. Σκαν­δά­λι­σε με την υπερ­βο­λή του και λα­τρεύ­ε­ται για το έρ­γο του. Υπήρ­ξε ατί­θα­σος και τρυ­φε­ρός. Ανα­ζη­τού­σε διαρ­κώς την αλή­θεια στην ποί­η­ση και τον αγώ­να. Ο Μί­κης εί­ναι ο ωραί­ος πα­γκό­σμιος Έλ­λη­νας, ο μέ­γας παις εσα­εί.

————————————————————
του
ΓΙΑΝ­ΝΗ ΚΟΝΤΟÝ
————————————————————

Στη Μυρτώ

Ο Μί­κης, τα χέ­ρια του, το γε­λα­στό παι­δί, τα ποι­ή­μα­τα, η φω­νή, η κα­τα­γω­γή του από τον Απόλ­λω­να. Ο μου­σι­κός που σμί­γει Ανα­το­λή και Δύ­ση. Τα νιά­τα μας, που μα­ζί του συ­νε­χί­ζο­νται. Η πο­λι­τι­κή που γί­νε­ται Τέ­χνη και το αντί­στρο­φο. Το αε­ρά­κι του μέλ­λο­ντος και του πα­ρό­ντος. Το παι­δί με τις εξο­ρί­ες, που καλ­λιερ­γού­σε στο κη­πά­κι του λου­λού­δια και ου­ρα­νό. Ο Μί­κης των με­γά­λων χει­ρο­νο­μιών, μας έμα­θε να ανά­βου­με τα βρεγ­μέ­να σπίρ­τα μας και να γε­λά­με. Οι μου­σι­κές του να τρέ­χουν ελεύ­θε­ρες μέ­σα σε λι­βά­δια και να μας τρε­λαί­νουν. Ο άν­θρω­πος που τα έβα­λε με ό,τι ενο­χλού­σε τον Έλ­λη­να. Θα μπο­ρού­σε να ήτα­νε μα­ζί με τον Άγ­γε­λο Σι­κε­λια­νό στην πα­ρά­στα­ση τού Προ­μη­θέα — να γρά­ψει μου­σι­κή και να παί­ξει τον ρό­λο. Ο καλ­λι­τέ­χνης των με­γά­λων συ­ναυ­λιών και της μου­σι­κής δω­μα­τί­ου. Ο άν­θρω­πος ιστο­ρία. Ο συν­θέ­της που οδή­γη­σε τα δά­χτυ­λα του Μα­νώ­λη Χιώ­τη στον «Επι­τά­φιο» του Γιάν­νη Ρί­τσου. Ο Γιώρ­γος Σε­φέ­ρης, ο Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της, ο Τά­σος Λει­βα­δί­της, ο Κώ­στας Κα­ρυω­τά­κης, ο Μι­χά­λης Κα­τσα­ρός, ο Μα­νό­λης Ανα­γνω­στά­κης, ο Τά­κης Σι­νό­που­λος, κά­θο­νται πλάι του και ακού­νε.
Οι ποι­η­τές που θα έρ­θουν ρί­χνουν τα που­κά­μι­σά τους στα πό­δια του, για να πα­τή­σει ο αρ­χάγ­γε­λος.


[ Ιού­λιος 1999. Χει­ρό­γρα­φο κεί­με­νο του Γιάν­νη Κο­ντού δη­μο­σιευ­μέ­νο στο πρό­γραμ­μα του (αφιε­ρω­μέ­νου στον Μ.Θ.) Φε­στι­βάλ Πρε­σπών 1999 ]

————————————————————
του
ΓΙΩΡ­ΓΟΥ Β. ΜΟΝΕΜ­ΒΑΣÍΤΗ
————————————————————

Ήταν γνω­στό τον τε­λευ­ταίο και­ρό, και όχι μό­νον εις τους πα­ροι­κού­ντες την Ιε­ρου­σα­λήμ, ότι οι μέ­ρες του εί­χαν λι­γο­στέ­ψει ανη­συ­χη­τι­κά. Πα­ρά ταύ­τα η εί­δη­ση της τε­λευ­τής προ­κά­λε­σε αβά­στα­χτη συ­γκί­νη­ση. Ο κα­θέ­νας την εξέ­φρα­σε με το δι­κό του τρό­πο. Άλ­λοι με με­γα­λο­στο­μί­ες, άλ­λοι με συ­γκρα­τη­μέ­να λό­για, άλ­λοι με έντο­νη συ­ναι­σθη­μα­τι­κή φόρ­τι­ση, άλ­λοι, λι­γο­στοί αυ­τοί, με ένα βου­βό λυγ­μό και με σιω­πή.
Ανα­λύ­σεις επί ανα­λύ­σε­ων, απο­κα­λύ­ψεις επί απο­κα­λύ­ψε­ων, όχι πά­ντα ανε­πί­λη­πτη ιστο­ρι­κή τεκ­μη­ρί­ω­ση, προ­σέ­δω­σαν στο γε­γο­νός χα­ρα­κτή­ρα γιορ­τής μάλ­λον πα­ρά πέν­θους. Τί­πο­τα από αυ­τά βε­βαί­ως δεν αλ­λοί­ω­σε το γε­γο­νός. Ο Μί­κης εξε­μέ­τρη­σε το επί­γειο ζην πλη­ρέ­στα­τος ημε­ρών —έφυ­γε έφη­βος, λί­γο πριν τα 100—, πλη­ρέ­στα­τος δό­ξης, πλη­ρέ­στα­τος αμ­φι­σβή­τη­σης, πλη­ρέ­στα­τος αγά­πης και ευ­γνω­μο­σύ­νης. Οι φά­σεις και οι αντι­φά­σεις μιας ζω­ής μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κής και ζη­λευ­τά, μο­να­δι­κά καρ­πο­φό­ρας. Όσο με­γά­λω­νε στα χρό­νια, τό­σο με­γά­λω­νε και η αυ­το­γνω­σία του. Ήδη το 2009 στον χαι­ρε­τι­σμό του για τη με­γά­λη έκ­θε­ση αφιε­ρω­μέ­νη στο τρι­συ­πό­στα­τό του —το τρι­λα­μπές, όπως το εί­χε εκ­μυ­στη­ρευ­τεί, δια­κρι­τι­κά, ο ίδιος— «συν­θέ­της/πο­λι­τι­κός/στο­χα­στής», που εί­χε ορ­γα­νω­θεί από το Ίδρυ­μα της Βου­λής των Ελ­λή­νων για τον Κοι­νο­βου­λευ­τι­σμό και τη Δη­μο­κρα­τία, ευ­χα­ρι­στού­σε από καρ­διάς όλους αυ­τούς «... που εί­χαν την τόλ­μη να λά­βουν μια τό­σο γεν­ναία από­φα­ση να αφιε­ρώ­σουν σε ένα τό­σο αι­ρε­τι­κό και αμ­φι­λε­γό­με­νο –από πά­σης από­ψε­ως– Έλ­λη­να πο­λί­τη αυ­τήν τη θαυ­μά­σια έκ­θε­ση...».

Ο Μί­κης ήταν πε­ρισ­σό­τε­ρο απ’ όλα μου­σι­κός. Ήταν ένας Αρ­χάγ­γε­λος της Ελ­λη­νι­κής Μου­σι­κής· Μι­χα­ήλ ήταν άλ­λω­στε το βα­φτι­στι­κό του. Χά­ρη στην ιδιό­τη­τά του αυ­τή αγα­πή­θη­κε και δο­ξά­στη­κε πε­ρισ­σό­τε­ρο και αμ­φι­σβη­τή­θη­κε λι­γό­τε­ρο. Το τάν­κερ στο οποίο θα χω­ρέ­σει το τε­ρά­στιο από κά­θε άπο­ψη μου­σι­κό του έρ­γο, σί­γου­ρα δεν χω­ρά στη ... λί­μνη των Ιω­αν­νί­νων. Χω­ρά όμως το έρ­γο του αυ­τό στη μνή­μη εκεί­νου που χω­ρίς πα­ρω­πί­δες θα ακο­λου­θή­σει τα χνά­ρια που άφη­σε στην πο­ρεία για τη λυ­τρω­τι­κή κα­τα­ξί­ω­ση.
Για να οδη­γή­σου­με τη μνή­μη στην ανά­κλη­ση ή/και στην αφο­μοί­ω­ση του μου­σι­κού έρ­γου του Μί­κη επι­λέ­ξα­με επτά, εμ­βλη­μα­τι­κά κα­τά την άπο­ψή μας, έρ­γα του —ξε­χω­ρι­στά εί­ναι πά­ρα πολ­λά, εμ­βλη­μα­τι­κά λί­γα— και θυ­μί­ζου­με με­ρι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά τους, που τα έκα­ναν να ξε­χω­ρί­σουν από τα υπό­λοι­πα σπου­δαία.    
Για­τί επτά; Για­τί και ο Μί­κης εί­χε απο­δε­χτεί, εί­χε ασπα­στεί τη μυ­στη­ρια­κή δύ­να­μη και ιε­ρό­τη­τα του αριθ­μού αυ­τού, που πολ­λοί συ­νο­δοι­πό­ροι του, όπως ο Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της – για τις Μι­κρές Κυ­κλά­δες, κα­θώς και για τον κύ­κλο Λόρ­κα (Romancero Gitano) έδω­σε ποι­η­τι­κό υλι­κό για επτά τρα­γού­δια! – και ο Μι­χά­λης Κα­τσα­ρός. Με­τά μά­λι­στα προ­τρο­πή του τε­λευ­ταί­ου ο Μί­κης έδω­σε στην «Εα­ρι­νή Συμ­φω­νία» του τον αριθ­μό 7 αντί του 4 που αντι­στοι­χού­σε κα­νο­νι­κά στη σει­ρά της δη­μιουρ­γί­ας της. Την άνοι­ξη του 1982 ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης εί­χε αρ­χί­σει να επε­ξερ­γά­ζε­ται ποί­η­ση του Γιάν­νη Ρί­τσου με σκο­πό να συν­θέ­σει μια νέα Συμ­φω­νία την τέ­ταρ­τη κα­τά σει­ρά. Εί­χε επι­λέ­ξει ποι­η­τι­κό λό­γο από την «Εα­ρι­νή Συμ­φω­νία», από το «Εμ­βα­τή­ριο του Ωκε­α­νού» και από την «Κυ­ρά των Αμπε­λιών». Εί­χε απο­φα­σί­σει να ονο­μά­σει τη Συμ­φω­νία του αυ­τή Εα­ρι­νή, ωστό­σο το Τέ­ταρ­τη και Εα­ρι­νή του φαί­νο­νταν αταί­ρια­στα και ασύμ­βα­τα. Εκεί­νη την επο­χή ολο­κλή­ρω­νε την κα­ντά­τα του Κα­τά Σαδ­δου­καί­ων αξιο­ποιώ­ντας το ομώ­νυ­μο ποι­η­τι­κό έρ­γο του Μι­χά­λη Κα­τσα­ρού. Σε μια συ­νά­ντη­σή του με τον ποι­η­τή στο Βρα­χά­τι του εκ­μυ­στη­ρεύ­τη­κε τον προ­βλη­μα­τι­σμό του. Ο Μι­χά­λης Κα­τσα­ρός από­ρη­σε και τον ρώ­τη­σε: «Μα για­τί αυ­τή η υπο­τα­γή στους αριθ­μούς;». «Έχεις δί­κιο» του απά­ντη­σε ο συν­θέ­της. «Η επό­με­νη Συμ­φω­νία μου, με­τά την Τρί­τη, δεν μπο­ρεί πα­ρά να εί­ναι η Εβδό­μη, δε­δο­μέ­νου ότι το Έαρ εκ­φρά­ζει τον ιε­ρό αριθ­μό 7!». Η από­φα­ση ελή­φθη και έτσι η νέα Συμ­φω­νία ονο­μά­στη­κε Εβδό­μη. Το γε­γο­νός αυ­τό αι­τιο­λο­γεί την έλ­λει­ψη μιας Πέμ­πτης και μιας Έκτης Συμ­φω­νί­ας. Με­τά την Εβδό­μη ακο­λού­θη­σε η σύν­θε­ση της Τέ­ταρ­της Συμ­φω­νί­ας – φυ­σιο­λο­γι­κή η αρίθ­μη­ση. Εγκα­τέ­λει­ψε όμως τα σχέ­δια για τη σύν­θε­ση μιας Πέμ­πτης και μιας Έκτης για­τί κα­τα­πιά­στη­κε με τη δη­μιουρ­γία των λυ­ρι­κών τρα­γω­διών του, αφιε­ρώ­νο­ντας έκτο­τε όλη σχε­δόν τη δη­μιουρ­γι­κή του ενέρ­γεια σε αυ­τές!

Επτά εμ­βλη­μα­τι­κά έρ­γα του Μί­κη λοι­πόν, που έφυ­γε «με την πρώ­τη στα­γό­να της βρο­χής»

1. Ελ­λη­νι­κή Απο­κριά (Μου­σι­κή μπα­λέ­του, 1947-1953): για­τί στο πρώ­ι­μο αυ­τό έρ­γο του, τού οποί­ου η σύν­θε­ση άρ­χι­σε στα νη­σιά της εξο­ρί­ας, στην Ικα­ρία, συ­γκε­κρι­μέ­να, σμί­γει με υπο­δειγ­μα­τι­κό τρό­πο ιδιαί­τε­ρες μου­σι­κές αγά­πες (Προ­κό­φιεφ, Στρα­βίν­σκυ, Σο­στα­κό­βιτς), ηχο­ρυθ­μούς της ελ­λη­νι­κής γης και θά­λασ­σας (ρε­μπέ­τι­κο, νη­σιώ­τι­κο), με τις δι­κές του εμπνευ­σμέ­νες με­λω­δί­ες (το θέ­μα του σα­ξο­φώ­νου που υπάρ­χει στον τρί­το χο­ρό του έρ­γου που ονο­μά­ζε­ται «Γκα­μή­λα» ενέ­πνευ­σε τον Μά­νο Χα­τζι­δά­κι στη δη­μιουρ­γία του τρα­γου­διού «Το πέ­λα­γο εί­ναι βα­θύ»), πλά­θο­ντας έτσι ένα άκρως σα­γη­νευ­τι­κό και οπωσ­δή­πο­τε δια­χρο­νι­κό σύν­θε­μα – ήταν αγα­πη­μέ­νο έρ­γο του Μά­νου Χα­τζι­δά­κι. Το έρ­γο γρά­φτη­κε για το Ελ­λη­νι­κό Χο­ρό­δρα­μα της Ραλ­λούς Μά­νου. Στην ολο­κλη­ρω­μέ­νη μορ­φή του μπα­λέ­του πρω­το­πα­ρου­σιά­στη­κε από το Ελ­λη­νι­κό Χο­ρό­δρα­μα στις 14 Μαρ­τί­ου 1954 στην Κρα­τι­κή Όπε­ρα της Ρώ­μης σε μου­σι­κή διεύ­θυν­ση Αν­δρέα Πα­ρί­δη – στο πρό­γραμ­μα συ­νυ­πήρ­χαν τα μπα­λέ­τα Έξι λαϊ­κές ζω­γρα­φιές και Το κα­τα­ρα­μέ­νο φί­δι του Μά­νου Χα­τζι­δά­κι. Στα εξαι­ρε­τι­κά εν­δια­φέ­ρο­ντα στοι­χεία που συ­γκρο­τούν την ιστο­ρία του έρ­γου προ­στί­θε­ται και η πρώ­τη του δι­σκο­γρά­φη­ση. Πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­κε αυ­τή το 1964 σε πα­ρα­γω­γή της ΕΔΑ. Το ερ­μή­νευ­σε η Συμ­φω­νι­κή Ορ­χή­στρα του Εδιμ­βούρ­γου, υπό τις κα­τευ­θυ­ντή­ριες οδη­γί­ες του επι­φα­νούς Άγ­γλου αρ­χι­μου­σι­κού – και με­τέ­πει­τα Sir – Colin Davis!    

2. Επι­τά­φιος (Κύ­κλος τρα­γου­διών, 1958):για­τί με αυ­τό τον κύ­κλο, που εί­χε ως αφε­τη­ρία την ποί­η­ση του Γιάν­νη Ρί­τσου, γεν­νή­θη­κε το «έντε­χνο λαϊ­κό» τρα­γού­δι — ο φαι­νο­με­νι­κά αδό­κι­μος αυ­τός όρος επι­νο­ή­θη­κε από τον Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη. Έμελ­λε έκτο­τε να κυ­ριαρ­χή­σει στη μου­σι­κή ζωή της χώ­ρας και συ­χνά να την κα­τα­δυ­να­στεύ­σει. Ο συν­θέ­της χα­ρα­κτη­ρί­ζει έντε­χνη την ποί­η­ση και λαϊ­κή τη μου­σι­κή. Η ταυ­τό­χρο­νη δι­πλή δι­σκο­γρά­φη­ση του κύ­κλου το 1960 (σε ενορ­χή­στρω­ση και διεύ­θυν­ση Μά­νου Χα­τζι­δά­κι, με ερ­μη­νεύ­τρια τη Νά­να Μού­σχου­ρη και σε ενορ­χή­στρω­ση και διεύ­θυν­ση Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη, με ερ­μη­νευ­τή τον Γρη­γό­ρη Μπι­θι­κώ­τση) που εί­χε κύ­ριο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό την αι­σθη­τι­κή δια­φο­ρο­ποί­η­ση, δη­μιούρ­γη­σε το γνω­στό ελ­λη­νι­κό μου­σι­κό «σχί­σμα»: θε­ο­δω­ρα­κι­κοί – χα­τζι­δα­κι­κοί. Αυ­τό το εμ­βλη­μα­τι­κό έρ­γο —οκτώ από κά­θε άπο­ψη αρι­στουρ­γη­μα­τι­κά τρα­γού­δια, γνή­σια ελ­λη­νι­κά— έμελ­λε να αλ­λά­ξει τους προ­σα­να­το­λι­σμούς και το ύφος του ελ­λη­νι­κού τρα­γου­διού. Με αυ­τό ο ελ­λη­νι­κός λα­ός άρ­χι­σε να τρα­γου­δά τους ποι­η­τές του. Και από τό­τε πο­τέ δεν έπα­ψε να τους τρα­γου­δά.

3. Ηλέ­κτρα (Μου­σι­κή για την ομώ­νυ­μη κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή ται­νία του Μι­χά­λη Κα­κο­γιάν­νη, 1962): για­τί μο­λο­νό­τι η μου­σι­κή και το ένα τρα­γού­δι που πλά­στη­καν για να συ­ντρο­φεύ­ουν τις ει­κό­νες δεν απο­τυ­πώ­νο­νται εύ­κο­λα στη μνή­μη, απο­τέ­λε­σαν ένα μνη­μείο του εί­δους, το οποίο εγκω­μιά­στη­κε πα­γκο­σμί­ως. Ο ίδιος ο συν­θέ­της σχο­λί­α­σε επι­γραμ­μα­τι­κά, σε μέλ­λο­ντα χρό­νο, τη δη­μιουρ­γία του αυ­τή με τα ακό­λου­θα λό­για: «Ήταν η πρώ­τη μου συ­νει­δη­τή επα­φή με τη μου­σι­κή του κι­νη­μα­το­γρά­φου, και τη θε­ω­ρώ ως πρό­τυ­πο κι­νη­μα­το­γρα­φι­κής μου­σι­κής». Δεν εί­ναι απλώς πρό­τυ­πο κι­νη­μα­το­γρα­φι­κής μου­σι­κής τού­τη η προ­σφο­ρά του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη. Εί­ναι πρό­τυ­πο μου­σι­κής που συν­δέ­ει το απώ­τε­ρο χθες με το σή­με­ρα του ελ­λη­νι­σμού. Όπως το συν­δέ­ουν οι αρ­χαί­ες τρα­γω­δί­ες. Με λι­τά μου­σι­κά μέ­σα (η παρ­τι­τού­ρα ορί­ζει φω­νή, πί­κο­λο φλά­ου­το, κλα­ρί­νο, σα­ντού­ρι, μπα­γλα­μά, κό­ντρα-μπά­σο και κρου­στά) που απο­λαμ­βά­νουν την αρω­γή ήχων της φύ­σης ο συν­θέ­της δια­μορ­φώ­νει ένα ιδα­νι­κό μου­σι­κό το­πίο που συ­χνά αντι­κα­θι­στά το λό­γο. Αντι­κα­θι­στά μά­λι­στα κά­πο­τε και την πο­λυ­δύ­να­μη σιω­πή.

4. Το τρα­γού­δι του νε­κρού αδερ­φού (1960-62): για­τί αυ­τό το ολό­δι­κό του μου­σι­κο­θε­α­τρι­κό έρ­γο —«Μου­σι­κή Τρα­γω­δία» το θέ­λει ο πλα­στουρ­γός του— υμνεί με απα­ρά­μιλ­λο τρό­πο την αδελ­φο­σύ­νη, τη συμ­φι­λί­ω­ση και την ενό­τη­τα, ανα­γκαία στοι­χεία για την διαιώ­νι­ση του ελ­λη­νι­σμού. Μια πά­λη ανά­με­σα σε ιδέ­ες και αν­θρώ­πους, ανά­με­σα στο πά­θος και τα πά­θη. Ένα έρ­γο που έχει ταυ­τό­χρο­να ρί­ζες στο λαϊ­κό θέ­α­τρο και στην αρ­χαία τρα­γω­δία. «Ελε­γεία» το χα­ρα­κτη­ρί­ζει ο Άγ­γε­λος Τερ­ζά­κης. Οι απλοί άν­θρω­ποι γί­νο­νται σε αυ­τό σύμ­βο­λα της σύγ­χρο­νης νε­ο­ελ­λη­νι­κής μυ­θο­λο­γί­ας. Η μαρ­τυ­ρία του Μά­νου Κα­τρά­κη που πρω­τα­γω­νι­στού­σε στην πα­ρά­στα­ση εί­ναι κα­τα­λυ­τι­κή: «Εδώ ο Θε­ο­δω­ρά­κης χυ­μά­ει μέ­σα στο χρό­νο, αρ­πά­ζει τη λαϊ­κή ψυ­χή, την κά­νει μου­σι­κή και λό­γο και τη ρί­χνει πά­νω από τα πά­θη μας σαν φως και σαν βρο­χή. Το ησυ­χά­ζει, τα καλ­μά­ρει και μας ενώ­νει πά­λι, με μια δε­ξιο­τε­χνία θαυ­μα­στή. Και προ­πα­ντός με μιαν αλή­θεια.». Κι αν ο πε­ζός λό­γος χά­νε­ται με το τέ­λος της πα­ρά­στα­σης, πα­ρα­μέ­νει στη μνή­μη ο λό­γος-στί­χος με τον οποίο δο­μή­θη­καν τα τρα­γού­δια. Σπα­ρα­χτι­κός και αυ­τός σε από­λυ­τη σύ­μπνοια με το όλον. Εν­νιά συ­γκλο­νι­στι­κά λαϊ­κά τρα­γού­δια συ­νέ­θε­σε ο Θε­ο­δω­ρά­κης για το έρ­γο του αυ­τό· τα οκτώ σε δι­κούς του στί­χους, ένα σε στί­χους του Κώ­στα Βίρ­βου. Εν­νιά τρα­γού­δια-δια­μά­ντια με κο­ρυ­φαίο το «Στα περ­βό­λια», για πολ­λούς το κο­ρυ­φαίο των ομοει­δών τρα­γου­διών του.  

5. Άξιον Εστί (1960-63): για­τί με αυ­τό το κα­θ’ όλα μο­να­δι­κό και πρω­τό­τυ­πο έρ­γο ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης θε­με­λιώ­νει μια νέα τά­ξη πραγ­μά­των στην ελ­λη­νι­κή μου­σι­κή. Αυ­τή την οποία ο ίδιος βά­φτι­σε με­τα­συμ­φω­νι­κή μου­σι­κή. Συ­νο­δοι­πο­ρούν σε αυ­τό αρ­μο­νι­κά με ευ­φά­ντα­στο δη­μιουρ­γι­κό τρό­πο το μου­σι­κά λό­γιο με το μου­σι­κά λαϊ­κό, με έρει­σμα τη με­γά­λη ποί­η­ση. Μια μου­σι­κή τοι­χο­γρα­φία πρά­ξης σπου­δαί­ας και τε­λεί­ας ακα­τα­μά­χη­της σα­γή­νης, εί­ναι τού­το το ου­ρα­νό­φερ­το έρ­γο. Ο χο­ρός, ο ψάλ­της, ο αφη­γη­τής, ο λαϊ­κός τρα­γου­δι­στής, η λαϊ­κή ορ­χή­στρα, η συμ­φω­νι­κή ορ­χή­στρα σε αγα­στή σύ­μπνοια, κοι­τά­ζουν άλ­λο­τε την ανα­το­λή, άλ­λο­τε τη δύ­ση πα­ρα­μέ­νο­ντας ωστό­σο επί­μο­να ελ­λη­νι­κά. Ο επιού­σιος λό­γος του Οδυσ­σέα Ελύ­τη έγι­νε η αφορ­μή για να δι­δα­χτού­με με αιώ­νιο τρό­πο ότι αυ­τός ο κό­σμος μπο­ρεί να εί­ναι μι­κρός, αλ­λά συ­νά­μα εί­ναι και μέ­γας. Έρ­γο ανε­πα­νά­λη­πτο, μνη­μείο πραγ­μα­τι­κό κι αδια­πραγ­μά­τευ­το, κα­τα­σκευα­σμέ­νο από γνή­σια ελ­λη­νι­κά υλι­κά, χω­ρίς προ­δρό­μους και ίσως χω­ρίς επι­γό­νους.

6. Τρί­τη Συμ­φω­νία (α΄ μορ­φή 1980-81, β΄ μορ­φή 1992): για­τί αυ­τή η δη­μο­φι­λέ­στε­ρη από τις έξι συμ­φω­νί­ες του συν­θέ­τη εμπε­ριέ­χει μια κο­ρυ­φαία στιγ­μή ελ­λη­νι­κής συμ­φω­νι­κής μου­σι­κής. Πρό­κει­ται για το 3ο μέ­ρος της, το οποίο έχει την επω­νυ­μία «Βυ­ζα­ντι­νός ύμνος για τον Πέ­τρο της ΕΠΟΝ» και χα­ρα­κτη­ρι­σμό ρυθ­μι­κής αγω­γής Adagio – Adante. Σε αυ­τό σμί­γει ανα­πά­ντε­χα —αν μπο­ρεί να υπάρ­ξει το ανα­πά­ντε­χο στη μου­σι­κή ποι­η­τι­κή του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη— με­λο­ποι­η­μέ­νη ποί­η­ση του Κ. Π. Κα­βά­φη με τα εγκώ­μια της Με­γά­λης Πα­ρα­σκευ­ής. Μια θε­σπέ­σια πρω­τό­τυ­πη λυ­ρι­κή με­λω­δία «τρα­γου­δά» τα επι­λεγ­μέ­να σπά­ραγ­μα από τη δεύ­τε­ρη στρο­φή του ποι­ή­μα­τος «Η πό­λις» — το έγρα­ψε ο Αλε­ξαν­δρι­νός το 1910— και με έναν τρό­πο μα­γι­κό με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται στο βυ­ζα­ντι­νό μέ­λος που ανα­δύ­ε­ται από το «Αι γε­νε­αί πά­σαι» και το «Η ζωή εν τά­φω» και σμί­γει με αυ­τό εις μου­σι­κήν σάρ­καν μί­αν! Κά­θαρ­σις!!! Η φω­νή (με­σό­φω­νος), οι φω­νές (χο­ρω­δία) και η με­γά­λη συμ­φω­νι­κή ορ­χή­στρα αρ­νού­νται τη συ­μπό­ρευ­ση με τις σύγ­χρο­νες επι­μο­νές, που εκ­φρά­ζο­νται με την «τε­τρά­χορ­δη» μου­σι­κή λο­γι­κή του συν­θέ­τη, και ακο­λου­θούν ένα ξε­χω­ρι­στό ηχο­ρυθ­μι­κό δρό­μο, αμι­γώς ελ­λη­νι­κό. Αν ανα­λο­γι­στού­με μά­λι­στα ότι τα υπό­λοι­πα τρία μέ­ρη του έρ­γου έχουν ως πυ­ρή­να το ποί­η­μα του Σο­λω­μού «Η τρε­λή μά­να» δια­πι­στώ­νου­με ότι η τι­μή —και για­τί όχι και το τί­μη­μα—εί­ναι πο­λύ με­γά­λη: Βυ­ζά­ντιο-Σο­λω­μός-Κα­βά­φης-Θε­ο­δω­ρά­κης. Τι κι αν και αυ­τό το έρ­γο αντι­κα­θρε­φτί­ζει το πλη­θω­ρι­κό του δη­μιουρ­γού του — η ερ­μη­νεία του ξε­περ­νά τη μια ώρα. Εκεί­νο που μέ­νει βα­σα­νι­στι­κά στη μνή­μη εί­ναι το «Ω γλυ­κύ μου έαρ». Όχι αυ­τός κα­θ’ εαυ­τός ο βυ­ζα­ντι­νός ύμνος, αλ­λά ο αρι­στουρ­γη­μα­τι­κός τρό­πος με τον οποίο τον ενέ­τα­ξε ο μου­σουρ­γός στο έρ­γο του.

7. Adagio - Στα θύ­μα­τα του Βοσ­νια­κού πο­λέ­μου (1.5.1993) – για­τί μέ­σα σε λί­γες μου­σι­κές αρά­δες ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης εκ­φρά­ζει με μο­να­δι­κή ευαι­σθη­σία τη θλί­ψη, την οδύ­νη, ου μην και την ορ­γή του, για τα θύ­μα­τα του Βοσ­νια­κού πο­λέ­μου. Όχι όμως με κραυ­γα­λέο τρό­πο, αλ­λά με τον δι­κό του ατμο­σφαι­ρι­κό, ευ­γε­νι­κό και τρυ­φε­ρό. Πρω­το­μα­γιά του 1993. Τρα­γι­κά τα κο­ρυ­φώ­μα­τα του γει­το­νι­κού πο­λέ­μου. Στη σκέ­ψη του τρι­γυ­ρί­ζει η με­λαγ­χο­λι­κή με­λω­δία με την οποία έπλα­σε το 1987 τη «Με­γά­λη άρια της Βε­α­τρί­κης» για τον κύ­κλο τρα­γου­διών Η Βε­α­τρί­κη στην Οδό Μη­δέν. Μια ορ­χή­στρα εγ­χόρ­δων για τη συ­νο­δεία αντί του αρ­χι­κού πιά­νου, ένα πνευ­στό για το τρα­γού­δι αντί της φω­νής. Να πως γεν­νή­θη­κε ένα μοι­ρο­λόι χω­ρίς λό­για για τα θύ­μα­τα ενός ακό­μη άδι­κου πο­λέ­μου. Η με­λω­δία ξε­τυ­λί­γε­ται αρ­γά, βα­σα­νι­στι­κά κά­πο­τε, σε τρί­ση­μο ρυθ­μό. Ο ελάσ­σων τρό­πος της μου­σι­κής εί­ναι απο­λύ­τως ται­ρια­στός. Το adagio, ο εξ ορι­σμού χα­ρα­κτη­ρι­σμός της ρυθ­μι­κής αγω­γής, αρ­μο­νι­κός μοιά­ζει τί­τλος του νέ­ου έρ­γου. Ακούς αυ­τή τη θε­σπέ­σια μου­σι­κή μι­νια­τού­ρα και ανα­ρω­τιέ­σαι σε τι μπο­ρεί να υπο­λεί­πε­ται δυο άλ­λων ομοει­δών του που έχουν δο­ξα­στεί από τη μου­σι­κή οι­κου­μέ­νη στον 20ό αιώ­να: το Adagio για έγ­χορ­δα του Σά­μιου­ελ Μπάρ­μπερ (1936) και το Adagietto το οποίο συ­νέ­θε­σε για την Πέμ­πτη Συμ­φω­νία του ο Γκού­σταβ Μά­λερ (1901-02) — ναι αυ­τό που απο­γεί­ω­σε με το Θά­να­το στη Βε­νε­τία ο Λου­κί­νο Βι­σκό­ντι (1971). Η απά­ντη­ση μο­νο­σή­μα­ντα δε­δο­μέ­νη.

Εύ­κο­λα γί­νε­ται αντι­λη­πτό με­τά από αυ­τά, ότι και μό­νον με τα επτά έρ­γα του που μνη­μο­νεύ­τη­καν ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης εί­χε κερ­δί­σει την αθα­να­σία. Ναι δεν την κέρ­δι­σε με το θά­να­τό του. Την εί­χε κερ­δί­σει προ πολ­λού με το ασύ­γκρι­το, το απα­ρά­μιλ­λο μου­σι­κό έρ­γο του. Τό­σο το ελ­λη­νι­κό, όσο και το οι­κου­με­νι­κό.

* Ο Νί­κος Γκά­τσος θέ­λει πι­κρό το άστρο της χα­ραυ­γής. Ο Μί­κης, όμως, ήταν και πα­ρα­μέ­νει «άστρο λα­μπρό».

————————————————————
του
ΓΙΩΡ­ΓΟΥ ΜΟYΛΟΥΔÁΚΗ
————————————————————


[ Α ]

Ερ­γό­χει­ρα

Αν κα­θί­σεις, νύ­χτα Σε­πτεμ­βρί­ου, κά­τω από ξά­στε­ρο ου­ρα­νό κι αφή­σεις τα μά­τια σου να βυ­θι­στούν στο πα­ρελ­θόν ενός σύ­μπα­ντος που κα­τά πά­σα πι­θα­νό­τη­τα δεν υπάρ­χει πλέ­ον, το φυλ­λα­ρά­κι του μυα­λού σου —από τρό­μο, από αγαλ­λί­α­ση;— θα απο­μο­νώ­σει μια χού­φτα κου­κί­δες απ’ το πλή­θος που σκόρ­πι­σε το χέ­ρι του Με­γά­λου Σπο­ρέα, και θα υφά­νει στον αμ­φι­βλη­στροει­δή της φα­ντα­σί­ας σου ένα μο­να­δι­κό υφα­ντό — έτσι κα­θώς κά­ποιοι κά­πο­τε ύφα­ναν τον Το­ξό­τη και τη Με­γά­λη Άρ­κτο στον θό­λο των επου­ρα­νί­ων, δη­λα­δή στον θό­λο του μυα­λού τους. Ετού­το το εφή­με­ρο κά­τω απ’ τον ξά­στε­ρο ου­ρα­νό υφα­ντό θα ‘ναι χρι­σμέ­νο το λυ­τρω­τι­κό πα­ρά­δο­ξο των ερω­τευ­μέ­νων και των ασκη­τών: καλ­λι­τέ­χνης κι απο­δέ­κτης του έρ­γου τέ­χνης εί­ναι ένα και το αυ­τό πρό­σω­πο. Το έρ­γο, στο εξής, θα σπαρ­τα­ρά, νε­ο­γέν­νη­το μα­ζί και ετοι­μο­θά­να­το, μες στην κοι­λιά ενός ακα­ριαία μη­δε­νι­σμέ­νου χρό­νου, μέ­σα στο φως μιας αστρα­πής, έτσι κα­θώς λέ­γε­ται ότι συ­νέ­βη μες στην ψυ­χή του Άγ­γλου στρα­τιώ­τη λί­γο πριν τον κα­τα­βρο­χθί­σει ο ζω­ο­ποιός Πόρ­φυ­ρας του Σο­λω­μού: «Άστρα­ψε φως κι εγνώ­ρι­σεν…».
Κα­τα­λα­βαί­νου­με απόεκεί έξω ό,τι εί­μα­στε έτοι­μοι να κα­τα­λά­βου­με. Το εκεί έξω αδια­φο­ρεί· πι­θα­νό­τα­τα. Στη δι­κή μου αί­σθη­ση, η εν εί­δει καλ­πα­σμού χι­λί­ων επι­βη­τό­ρων έλευ­ση του Θε­ο­δω­ρά­κη απ’ τον ιστο­ρι­κό χρό­νο της γε­νιάς μου δεν μπο­ρεί πα­ρά να υπα­κού­ει στο πα­ρα­πά­νω πα­ρά­δο­ξο. Εκεί­νο που ο κα­θέ­νας θα κρα­τή­σει στα χέ­ρια του, όταν η σκό­νη του καλ­πα­σμού κα­τα­κα­θί­σει, θα εί­ναι ένα νε­ο­γέν­νη­το πρό­σω­πο, ο δι­κός του κά­θε φο­ρά Θε­ο­δω­ρά­κης. Αυ­τό το πρό­σω­πο, που σε ανύ­πο­πτο χρό­νο ει­σέ­βα­λε με τις σκόρ­πιες κου­κί­δες της ιστο­ρί­ας του στο πι­λο­τή­ριο του βα­θυ­σκά­φους μας και απο­συ­ντό­νι­σε τα όρ­γα­να, και ανα­κα­τέ­τα­ξε τις συ­ντε­ταγ­μέ­νες της πο­ρεί­ας, εάν αυ­τό συ­νέ­βη, θα 'ναι για πά­ντα, ακό­μα και ερή­μην του, ένα ακρι­βό για μας πρό­σω­πο.
Αλ­λιώς: ο Θε­ο­δω­ρά­κης έζη­σε τις πολ­λές του ζω­ές μέ­σα στη μία δι­κή του, και φα­ντά­ζει πλέ­ον αδύ­να­το να απο­σα­φη­νι­στεί το ποια ζωή υπήρ­ξε όντως δι­κή του. Ίσως ένας κυ­μα­τι­σμός μες στο πο­λύ­βουο καρ­να­βά­λι των γε­γο­νό­των, προ­ο­ρι­σμέ­νος να ντύ­νε­ται μια κά­θε φο­ρά δια­φο­ρε­τι­κή μά­σκα, προ­κει­μέ­νου να κα­θη­συ­χά­ζει τους εχθρούς, αλ­λά κυ­ρί­ως τον ίδιο του τον εαυ­τό. Θα μι­λή­σω εδώ για τη μία δι­κή μου ζωή του Θε­ο­δω­ρά­κη, που ένας πει­να­σμέ­νος μέ­σα μου, ήδη από την επο­χή της εφη­βεί­ας, ίδιος και απα­ρά­λα­χτος σ’ όλα τα χρό­νια, φώ­τι­ζε βου­βά με το πιο φρο­ντι­σμέ­νο του φα­να­ρά­κι.

Η συ­νά­ντη­ση

Η ευ­ρεία οι­κο­γέ­νειά μου, πο­τι­σμέ­νη ως το πιο βα­θύ ση­μείο απ’ τη βία της φυ­λα­κής και της εξο­ρί­ας, και λου­σμέ­νη στους αντι­κα­το­πτρι­σμούς ενός αδιά­λει­πτου επα­να­στα­τι­κού σθέ­νους (του οποί­ου, ει­ρή­σθω εν πα­ρό­δω, κο­ρυ­φαίο δώ­ρο υπήρ­ξε η ώρα της συγ­χώ­ρε­σης), εί­χε δο­κι­μά­σει να μου τον γνω­ρί­σει, εγκα­θι­στώ­ντας με σε νε­α­ρή ηλι­κία μες στην πα­ρη­γο­ρη­τι­κή εμ­βέ­λεια του φω­το­στέ­φα­νου των ενερ­γειών του. Κά­ποιος μέ­σα μου εί­χε τό­τε αρ­νη­θεί, για τους δι­κούς του λό­γους, και το πα­ρά­δο­ξο εί­ναι πως ένας τα­ξι­κός εχθρός, ο Μά­νος Χα­τζι­δά­κις, ευ­θύ­νο­νταν για την πρώ­τη μας συ­νά­ντη­ση. Έτσι, βρέ­θη­κα στα 16 μου, στο κα­φε­νείο του «Galaxy», στο Ηρά­κλειο, να πί­νω κα­φέ σε ένα στρογ­γυ­λό τρα­πε­ζά­κι με τα δυο τέ­ρα­τα της με­τα­πο­λι­τευ­τι­κής εξω­στρέ­φειας, με το δέ­ος εκεί­νο που χω­ρίς αμ­φι­βο­λία θα ερύ­θρυ­νε τις πα­ρειές μιας νε­ό­τη­τας που επέ­με­νε να χτί­ζει τους χάρ­τι­νους πύρ­γους της πά­νω στα θε­μέ­λια της αγιο­σύ­νης των ιν­δαλ­μά­των. Κι όμως, κά­ποιος μέ­σα μου γνώ­ρι­ζε ήδη ότι το φως που έλου­ζε εκεί­νο το τρα­πε­ζά­κι ήταν ένα, έτσι κα­θώς με­τά το «Δεύ­τε λά­βε­τε» τα κε­ριά που καί­νε μες στις πα­λά­μες καί­νε το ίδιο Ανα­στά­σι­μο φως, αυ­τό που φώ­τι­σε το πρό­σω­πο του Ιη­σού όσο και του λη­στή. Το φως εκεί­νο εί­χε προ­σφερ­θεί αιώ­νες πριν τη γέν­νη­ση και των τριών, κι ερ­χό­ταν τώ­ρα να φω­τί­σει την κα­λή την ώρα.
Η μνή­μη που κρα­τώ απ’ αυ­τή την πρώ­τη συ­νά­ντη­ση πα­ρέ­μει­νε αλώ­βη­τη στην κρι­τι­κή των επό­με­νων χρό­νων. Θα προ­σθέ­σω μό­νο πως η όποια ανα­φο­ρά στη συ­νέ­χεια των συ­να­ντή­σε­ων, επαγ­γελ­μα­τι­κή ή όχι, δεν έχει χώ­ρο εδώ, εξ ού και την πα­ρα­κάμ­πτω ως άκομ­ψη· μο­νά­χα η αί­σθη­ση της πρώ­της φο­ράς, που, κα­τά πώς λέ­νε, δια­θέ­τει διεισ­δυ­τι­κές αρε­τές.
Θυ­μά­μαι λοι­πόν, όχι δί­χως κά­ποια αδιό­ρα­τη νο­σταλ­γία, πως ο Χα­τζι­δά­κις εξέ­πε­μπε την κα­θη­λω­τι­κή χά­ρη ενός ακρι­βού αρώ­μα­τος της ανα­το­λής, και μα­ζί έναν αέ­ρα ακα­τα­νί­κη­της συγ­γέ­νειας. Η Κρή­τη ρί­ζω­νε όμορ­φα στα υλι­κά του και ήταν ολο­φά­νε­ρο ότι τον έθρε­φε. Δί­πλα στον Θε­ο­δω­ρά­κη άκου­γες το δια­κρι­τι­κό ψι­θύ­ρι­σμα, μια χα­μη­λό­φω­νη αναγ­γε­λία επι­κεί­με­νης πτή­σης, το φτε­ρού­γι­σμα μιας αγκα­λιάς προς το εύ­θραυ­στο της ζω­ής, ένα ήρε­μο σάλ­πι­σμα και μα­ζί μια επι­τα­κτι­κή πρό­σκλη­ση να απε­λευ­θε­ρω­θείς απ’ τη θνη­τό­τη­τα, πριν προ­λά­βει ο Χά­ρος και σε ντρο­πιά­σει. Το ίδιο Κρη­τι­κό σθέ­νος που από κα­τα­γω­γή κου­βά­λα­γαν κι οι δύο (Χα­νιώ­της απ’ τον Γα­λα­τά ο ένας, Ρε­θε­μνιώ­της απ’ τον Μύρ­θιο ο άλ­λος, με­γα­λω­μέ­νοι όμως στην ξε­νι­τιά τής μο­να­ξιάς τους) με­τα­γλωτ­τι­ζό­ταν δί­πλα στον Θε­ο­δω­ρά­κη σε κά­τι που έμοια­ζε με κου­βέ­ντα κλεμ­μέ­νη απ’ τον Κα­πε­τάν Μι­χά­λη (ή απ’ τον κα­πε­τάν Μί­κη, να πεις εδώ), ενώ δί­πλα στον Χα­τζι­δά­κι με­τα­μορ­φω­νό­ταν σε πο­λύ­τι­μο πρου­κιό, ερ­γό­χει­ρο προ­για­γιάς που στε­κό­τα­νε ντυ­μέ­νη τα γιορ­τι­νά της στο κε­φα­λό­σκα­λο να σε κα­λω­σο­ρί­σει, ει­κό­να-κέ­ντη­μα που οι άντρες όλοι έσκυ­βαν να προ­σκυ­νή­σουν. Έλε­γες πως παλ­λό­τα­νε μες στην ησυ­χία του απο­γεύ­μα­τος σαν υπο­φω­τι­σμέ­νη κά­μα­ρη του Κα­βά­φη, που μό­λις από μέ­σα της εί­χαν εξέλ­θει ακρο­πο­δη­τί οι «Νέ­οι της Σι­δώ­νος». Κι αυ­τά την ώρα που ο Θε­ο­δω­ρά­κης φύ­σα­γε αφη­ρη­μέ­νος το ίδιο του το φου­σκω­μέ­νο άρ­με­νο, ιστιο­φό­ρο μέ­σα στην από­λυ­τη ερη­μιά της νύ­χτας, που ξε­κι­νά τα­ξί­δι μ’ άγνω­στο προ­ο­ρι­σμό. Τη διά­φα­νη ζωή τους όμως την ξε­φα­νέ­ρω­ναν αυ­τά τα ξε­χα­σμέ­να πού­που­λα, ριγ­μέ­να απ’ την ορ­θά­νοι­χτη φτε­ρού­γα κά­ποιας ου­το­πί­ας, πού­που­λα που δεν προ­λά­βαι­ναν να κρύ­ψουν, και που στο φως του απο­γεύ­μα­τος έλα­μπαν σαν μο­να­δι­κή αλή­θεια. Γι’ αυ­τό ήταν κε­φά­τοι.

Ερ­γο­τέ­λης

Λί­γο πριν απ’ τα πα­ρα­πά­νω, στο κα­τά­με­στο με­τα­πο­λι­τευ­τι­κό γή­πε­δο του Ερ­γο­τέ­λη, συ­νε­λάμ­βα­να την ίδια μου την ψυ­χή να πάλ­λε­ται λου­σμέ­νη στον αέ­ρα που ανα­κά­τευε με το φτε­ρού­γι­σμά του όταν δι­ηύ­θυ­νε, κά­τω απ’ το τρυ­φε­ρό σε­ντό­νι της φω­νής της Φα­ρα­ντού­ρη [φω­νή-μά­να, φω­νή-ερω­μέ­νη, φω­νή-συ­ντρό­φισ­σα] και κά­τω απ’ τις κο­φτε­ρές λε­πί­δες των μπου­ζου­κιών του Καρ­νέ­ζη και του Πα­πα­δό­που­λου [με τα χέ­ρια τους να δεί­χνουν σ’ άλ­λον τό­πο το κα­θέ­να, λες και τα χώ­ρι­ζε η ευ­χή ενός κα­θρέ­φτη], που απ’ τους πιο πο­λυ­σύ­χνα­στους δρό­μους της γυά­λι­νής τους έξαρ­σης χυ­νό­ντου­σαν κα­τά πά­νω μας κι έκο­βαν τσα­μπιά μνή­μης ολό­δρο­σα, τις ρό­γες των αό­ρα­των προ­σευ­χών, τα δώ­ρα της αδια­με­σο­λά­βη­της ζω­ής. Στη­ριγ­μέ­νοι στο στα­θε­ρό πά­τη­μα του χα­σά­πι­κου και περ­νώ­ντας σκυ­φτοί μέ­σα απ’ τους δαι­δα­λώ­δεις λα­βυ­ρίν­θους του ζεϊ­μπέ­κι­κου [πά­ντα στους ίσκιους άκου­γες το πη­χτό μου­σού­νι­σμα του Μι­νώ­ταυ­ρου], τα μοί­ρα­ζαν σε χέ­ρια πει­να­σμέ­να, σε εμάς, που πά­νω στις διο­νυ­σια­σμέ­νες ια­χές του ακο­νί­ζα­με τη διάρ­κεια του αι­σθή­μα­τος, την ανταρ­σία σ’ ό,τι λοι­δο­ρού­σε το φι­λό­τι­μο, την απο­κο­τιά μιας αστρα­πιαί­ας μα με χει­ρουρ­γι­κή τε­λειό­τη­τα κί­νη­σης που ξε­ρί­ζω­νε απ’ τα σπλά­χνα τον ει­σβο­λέα του φό­βου και τον πε­τού­σε στον αφα­λό της γιορ­τής, ντρο­πια­σμέ­νο. Τό­τε θα ερ­χό­ντου­σαν οι μαυ­ρο­φό­ρες να χορ­τά­σουν με τη σάρ­κα του τα νύ­χια τους, λυ­τρω­τι­κά μπρο­στά στα μά­τια μας να τον αφα­νί­σουν.
Κι ερ­χό­ταν κά­πο­τε η ώρα για να πει τη Ρω­μιο­σύ­νη, έτσι κα­θώς συλ­λα­βί­ζεις έναν χρη­σμό χω­ρίς να ξέ­ρεις (τη Ρω­μιο­σύ­νη που ήταν δά­νειο, η πρό­νοια κά­ποιου κρυμ­μέ­νου μέ­σα μας διαρ­ρή­κτη, δά­νειο όπως κι ο Ζορ­μπάς — μι­κρές κλο­πές που ο χρό­νος ίσως του συγ­χώ­ρη­σε, αφού μέ­σα στην πο­λυ­πραγ­μο­σύ­νη δεν υπήρ­χε χώ­ρος για δι­κά σου και δι­κά μου, κι ας κό­στι­σε αυ­τό σε ανοι­χτές πλη­γές· ποιος να μι­λή­σει σή­με­ρα γι’ αυ­τά, και από ποια γω­νιά της μνή­μης;). Κι ο τρό­πος που συλ­λά­βι­ζε τη Ρω­μιο­σύ­νη ήταν ο τρό­πος όλων μας. Λου­σμέ­νος, απ’ την κο­ρυ­φή ως τα νύ­χια της θε­ό­ρα­της φι­γού­ρας του με μια βία λυ­τρω­τι­κή, βία που την έθρε­φε κά­θε γραμ­μά­ριο αδι­κί­ας, που την άν­δρω­νε η πί­κρα της προ­δο­σί­ας, που την έκα­νε λά­βα­ρο ο έρω­τας προς έναν κό­σμο που θα ήταν άλ­λος. Κι αυ­τόν τον κό­σμο, με αξε­διά­λυ­τα όμοιο τρό­πο, τον ανέ­μι­ζε μέ­σα στο στή­θος μας σαν προ­σευ­χή ο χρι­στια­νός κι ο άθε­ος.
Σή­με­ρα δεν μπο­ρώ να ξε­χω­ρί­σω εκεί­νο το φτε­ρού­γι­σμα απ’ τον ίδιο τον Θε­ο­δω­ρά­κη, και να για­τί εδώ η απώ­λεια δεν εί­ναι ένας θά­να­τος μα μια εκρί­ζω­ση, ο θρή­νος για τον απο­χω­ρι­σμό απ’ τη γιορ­τή μιας ζώ­σας ου­το­πί­ας, όχι κά­τι λι­γό­τε­ρο απ’ το πέν­θος της κα­νο­νι­κής ζω­ής. Τώ­ρα, λί­γο πριν, απο­σβο­λω­μέ­νοι, βλέ­πα­με το νε­κρό σώ­μα της εφη­βεί­ας μας να κα­τε­βαί­νει σ’ αυ­τή την πα­ρά­ξε­νη τρύ­πα στη γη του Γα­λα­τά, έτσι όπως κά­θε νε­κρός, σαν πο­τέ να μην ήταν τί­πο­τα πε­ρισ­σό­τε­ρο από ένας νε­κρός. Μυ­ριά­δες θρή­νη­σαν βου­βά και σώ­πα­σαν για αυ­τό που έστα­ξε πί­σω απ’ το δά­κρυ: ό,τι έδω­σε νό­η­μα στη ζωή μας, ό,τι μας ανύ­ψω­σε λί­γο πά­νω απ’ τον κό­σμο της ανά­γκης, υπήρ­ξε θνη­τό. Στην πα­ρά­ξε­νη τρύ­πα του Γα­λα­τά κα­τε­βά­σα­με τον ίδιο μας τον εαυ­τό.

[ Β ]

Κά­τω απ’ τη φό­δρα

Ως εδώ το έδα­φος ήταν κοι­νό. Απ’ το ση­μείο αυ­τό κι έπει­τα δια­κρί­νο­νται οι γκρί­ζες ζώ­νες. Στο εξής ο κα­θέ­νας θα πα­τά στη δι­κή του τη βάρ­κα.
Ο Θε­ο­δω­ρά­κης —αυ­τό το κομ­μά­τι Θε­ο­δω­ρά­κη που εγώ θέ­λω να κρα­τή­σω— ακό­νι­ζε το ξί­φος του στην κα­θα­ρό­τη­τα της πρό­θε­σης και όχι στη βε­βαιό­τη­τα της νί­κης. Η με­τέ­ω­ρη πα­τρί­δα που υπε­ρα­σπί­στη­κε (αυ­τός και οι χι­λιά­δες σαν αυ­τόν, ανά­με­σά τους κι ο πα­τέ­ρας μου) ανέ­πνεε ήδη μέ­σα τους, σύμ­μα­χος κι άγ­γε­λος. Με κά­ποιον τρό­πο πραγ­μα­τι­κή πα­τρί­δα τους υπήρ­ξε η ίδια η μά­χη, και να για­τί η σκη­νή που ανα­κα­λεί ο Θε­ο­δω­ρά­κης [εκεί που σε έναν μελ­λο­θά­να­το προ­σφέ­ρε­ται η δυ­να­τό­τη­τα να εξαι­ρε­θεί, αλ­λά αυ­τός βου­τά στη θά­λασ­σα και κο­λυ­μπά προς τη βάρ­κα που θα τον οδη­γή­σει μα­ζί με τους συ­ντρό­φους του στο εκτε­λε­στι­κό από­σπα­σμα] συ­νο­ψί­ζει το τι υπήρ­ξε ο θά­να­τος για αυ­τούς, θά­να­τος που με­τα­στοι­χειω­νό­ταν σε διαρ­κές χά­δι της πο­θη­τής πα­τρί­δας, στη μό­νη της εν­σάρ­κω­ση, στον μό­νο τό­πο που το όνει­ρο ανέ­πνεε ψη­λά πά­νω από τα μι­κρά με­γέ­θη. Κι ο χρό­νος δια­στέλ­λο­νταν. Ο λί­γος που από­με­νε φού­σκω­νε σε αιώ­νες πα­ρα­δεί­σιας γα­λή­νης. Και να για­τί οι Μα­κρο­νη­σιώ­τες απε­χθα­νό­ντου­σαν τη δή­λω­ση, κι αυ­τό το ξέ­ρω κι απ’ τη μαρ­τυ­ρία και το μαρ­τύ­ριο του πα­τέ­ρα μου, που ήταν εκεί, συ­γκά­τοι­κος, στα ίδια ακρι­βώς εκεί­να χρό­νια.
Αλ­λιώς: Το εκτε­λε­στι­κό από­σπα­σμα ήταν ένα μι­κρό τρι­ζό­νι, σαν αυ­τό που κά­πο­τε φα­νε­ρώ­θη­κε μες στο «Λα­κω­νι­κόν» του Ελύ­τη, για να κα­τα­κυ­ρώ­σει, «μέ­σα στη νύ­χτα των αφρό­νων» και με τον πιο αδιαμ­φι­σβή­τη­το τρό­πο, «το νό­μι­μο του Ανέλ­πι­στου».
Ποια άλ­λη Ελ­λά­δα να ζη­τή­σει κα­νείς;

Συμ­φω­νη­τι­κό μιας πα­ρα­τε­τα­μέ­νης εφη­βεί­ας

Ανα­σκα­λεύ­ο­ντας τώ­ρα για λί­γο ακό­μη τα ρού­χα του νε­κρού, (αφού ήδη δια­πρά­ξα­με την ύβρη και η νέ­με­ση, χω­ρίς αμ­φι­βο­λία, θα μας πλή­ξει), θα δού­με ότι ο νε­κρός εί­χε ζή­σει τη δεύ­τε­ρη, πα­ράλ­λη­λη, ζωή του σε κοι­νή θέα, έτσι ώστε αυ­τή να εί­ναι διά­πλα­τα εκτε­θει­μέ­νη στις συμ­βο­λι­κές επεν­δύ­σεις. Αυ­τό, σε συν­δυα­σμό με ένα δια­τρη­τι­κό τα­λέ­ντο που ένω­νε ετε­ρό­κλη­τα άν­θη κα­θώς και μια δαι­μο­νι­κή αντο­χή (που μπο­ρείς να την πεις γεν­ναιό­τη­τα ή ψυ­χο­πα­θο­λο­γι­κής κα­τα­γω­γής άγνοια κιν­δύ­νου, που τη συ­νό­δευε —όπως κά­ποια παι­διά— μια εξαί­σια τύ­χη) του επέ­τρε­πε να πα­ρα­μέ­νει όρ­θιος στα δύ­σκο­λα και να επι­μέ­νει λες και ήταν άτρω­τος. Και όντως, με αυ­τόν τον πρω­θύ­στε­ρο τρό­πο, πα­ρέ­με­νε άτρω­τος. Τον προ­στά­τευε άλ­λω­στε, κα­θώς πολ­λοί φί­λοι θα ισχυ­ρι­στούν, η πα­νο­πλία ενός υπερ­τρα­φούς Εγώ. Μα ποιος νοιά­ζε­ται γι’ αυ­τό σή­με­ρα; Απ’ τη χρο­νι­κή από­στα­ση που λειαί­νει τις λε­πτο­μέ­ρειες, εκεί­νο που δε­σπό­ζει εί­ναι η ωραιό­τη­τα των πιο ιδιω­τι­κών του αγώ­νων, εκεί­νων που υπο­πτεύ­ε­ται κα­νείς στις χα­ρα­μά­δες των συ­νε­ντεύ­ξε­ων και της με­γά­λης μου­σι­κής του. Κι αυ­τή η ωραιό­τη­τα δεν ήρ­θε ανέ­ξο­δα, εκτός και υπο­θέ­σει κα­νείς (πράγ­μα που, εγώ πά­ντως, θε­ω­ρώ βέ­βαιο) πως η άμα τη πα­ρα­δώ­σει πλη­ρω­μή των ευ­γε­νών τό­πων στους οποί­ους ει­σέρ­χο­νταν τον απάλ­λασ­σε απ’ την υπο­χρέ­ω­ση να πλη­ρώ­νει κα­τά την έξο­δο.
Στην έξο­δο λοι­πόν τί­πο­τα δεν πλη­ρώ­θη­κε. Τον δό­ξα­σαν ακό­μα και εκεί­νοι που, σαν εμέ­να, μέ­τρη­σαν σε ανύ­πο­πτο χρό­νο με το υπο­δε­κά­με­τρο της μι­κρο­ψυ­χί­ας τους τα λά­θη μιας ζω­ής που ανα­δύ­ο­νταν για λί­γο στην επι­φά­νεια, ξε­φυ­σώ­ντας, για να ανα­πνεύ­σει, αντί να κοι­τά­ξουν το μέ­γε­θος του κή­τους που χό­ρευε κά­τω απ’ το νε­ρό, έτοι­μο να κα­τα­δυ­θεί στην άβυσ­σο.
Κα­τά τα λοι­πά, μπο­ρώ να υπο­θέ­σω ότι το βα­σι­κό του σθέ­νος υπήρ­ξε η εμ­μο­νή στις με­γά­λες κα­τα­δύ­σεις και η προ­σφο­ρά ενός δι­χτυού προ­στα­σί­ας προς τους πε­πτω­κό­τες συ­να­γω­νι­στές. Την νοη­μα­το­δό­τη­ση της κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας θα έπρε­πε να τη σέρ­νει η ατμο­μη­χα­νή των πιο με­γά­λων φι­λο­δο­ξιών, κι αυ­τό νο­μί­ζω τον έκα­νε να ξε­φεύ­γει απ’ την κα­κιά την ώρα τό­τε που οι σφαί­ρες σφύ­ρι­ζαν γύ­ρω του, και να ξε­γλι­στρά επι­τυ­χώς απ’ τα μι­κρά όταν αυ­τά απει­λού­σαν να τον κυ­ριεύ­σουν. Έτσι, ο πιο επαρ­κής συ­νο­μι­λη­τής του υπήρ­ξε ένα φα­ντα­σια­κό κοι­νό (ή πραγ­μα­τι­κό; δύ­σκο­λο να πεις τι προη­γή­θη­κε και τι απέ­μει­νε), που ήταν ο κα­θρέ­φτης ενός εξαί­σιου, ιδα­νι­κού Εγώ, ένα κοι­νό που χει­ρο­κρο­τού­σε τον διο­νυ­σια­σμέ­νο δι­κό του κα­θρέ­φτη μες στα γε­μά­τα στά­δια. Για­τί, ασφα­λώς, και το κοι­νό τον δι­κό του ιδα­νι­κό εαυ­τό ήταν που χει­ρο­κρο­τού­σε πά­νω στη μορ­φή του Θε­ο­δω­ρά­κη, γι’ αυ­τό εκ των υστέ­ρων κά­ποιοι δεν του συγ­χώ­ρη­σαν που γέ­ρα­σε. Ενε­νή­ντα έξι έτη ήταν χω­ρίς αμ­φι­βο­λία πά­ρα πολ­λά για έναν έφη­βο, όσο κι αν κά­θε τό­σο γιορ­τά­ζα­με και πά­λι την ανα­γέν­νη­ση της εφη­βεί­ας του [μας].
Μια εξαί­σια πα­λαί­στρα υπήρ­ξαν οι μυ­θι­κές εκεί­νες εξέ­δρες, οι φορ­τω­μέ­νες μου­σι­κούς σαν κι­βω­τοί του Νώε, πα­λαί­στρα να ανα­με­τρη­θείς με το φθαρ­τό του χρό­νου, και η ικα­νο­ποί­η­ση στον γύ­ρο του προ­σώ­που του, που οι κά­με­ρες κα­τέ­γρα­φαν, δεν μπο­ρεί πα­ρά να κα­τα­γό­τα­νε από μια χώ­ρα πιο μα­κρι­νή απ’ τη μα­ταιο­δο­ξία. Μα κι αν υπο­θέ­σου­με πως κι εκεί­νη η μα­ταιο­δο­ξία εί­χε βά­λει τη μα­κριά ου­ρά της στην εξί­σω­ση, εύ­κο­λα θα πεις σή­με­ρα χα­λά­λι του, αφού μέ­σα στο ερ­γα­στή­ρι των γε­γο­νό­των αυ­τή έγι­νε ο κι­νη­τή­ρας μιας εξου­θε­νω­τι­κής εξω­στρέ­φειας, από­λυ­τα κρί­σι­μης κι επι­κίν­δυ­νης, σαν δί­κο­πο μα­χαί­ρι, ανά­λο­γα τους αν­θρώ­πους στους οποί­ους αυ­τή απευ­θυ­νό­ταν.
Και πολ­λοί θα πουν σή­με­ρα πως με τους Χα­τζι­δά­κι­δες και τους Θε­ο­δω­ρά­κη­δες χά­σα­με τη δυ­να­τό­τη­τα μιας πο­λυ­φω­νί­ας του ψυ­χι­κού κυ­μα­τι­σμού μας. Αλ­λά αυ­τό δεν θα το ξέ­ρου­με αν δεν έρ­θει ο λο­γα­ρια­σμός, αν δε υπο­λο­γί­σου­με τι κλη­ρο­δο­τή­θη­κε και τι εμπο­δί­στη­κε. Το μό­νο που έχου­με στα χέ­ρια μας εί­ναι η προί­κα. Και μι­λώ­ντας για τον Θε­ο­δω­ρά­κη, πρέ­πει να πα­ρα­δε­χτώ ότι στο δι­κό μου ψυ­χι­κό απο­τύ­πω­μα η πα­ρου­σία του δά­νει­σε εκεί­νη την αί­σθη­ση του ανί­κη­του που η γε­νιά μου κου­βά­λη­σε στους ώμους της, απο­σκευή και σταυ­ρό. Λες κι εί­χα­με κρυ­φά συ­νυ­πο­γρά­ψει ένα συμ­φω­νη­τι­κό ότι αυ­τή την εκ­κλη­σιά θα την ασπρί­ζου­με τα κα­λο­καί­ρια, θα της ανά­βου­με τα κα­ντή­λια της και θα τη λει­τουρ­γού­με, όσο κα­κοί και­ροί κι αν ερ­χό­ντου­σαν. Και ήρ­θαν.

Ο λα­ός του

Ισχυ­ρί­ζο­μαι ότι Θε­ο­δω­ρά­κης εί­χε τις επο­χές και τους τό­πους του. Κα­θό­λου δεν αγα­πώ τις έλευ­σή του απ’ τις αί­θου­σες των Με­γά­ρων Μου­σι­κής, κά­τι που κι ο ίδιος θα πρέ­πει να ένοιω­θε. Το έν­δυ­μα εκεί πρό­δι­δε το πε­ριε­χό­με­νο με χί­λια στό­μα­τα. Μό­νο στον πρώ­ι­μο με­τα­πο­λι­τευ­τι­κό χρό­νο και στους ανοι­χτούς ου­ρα­νούς των στα­δί­ων μπο­ρού­σε να χτι­στεί η εύ­φο­ρη φω­λιά που έθρε­ψε το άρ­ρη­το, τους βου­βούς ακό­μα μα­χη­τές ενός μέλ­λο­ντος σαν χά­δι του ήλιου μες στο κα­τα­χεί­μω­νο. Όσο η τε­χνι­κή επι­στρα­τευό­ταν, τό­σο το ψεύ­δος έτρι­βε τα χέ­ρια του. Εκεί, τό­τε, μες στην πραγ­μα­τι­κή φω­λιά των ιε­ρών με­τα­γλωτ­τί­σε­ων, με εκεί­να τα χέ­ρια-φτε­ρού­γες που σκέ­πα­ζαν τις φω­νές-χρη­σμούς, που φού­σκω­ναν και ξε­φού­σκω­ναν σαν μες στην αγκα­λιά μά­γου το αε­ρό­στα­το ενός θυ­μι­κού εύ­πλα­στου όπως το θυ­μι­κό του πλη­γω­μέ­νου, ευ­λο­γού­σε την υπό­σχε­ση προς τον «λαό του» πως θα πα­ρα­μεί­νει άφο­βος μπρο­στά στο άγνω­στο· όπως και ο λα­ός του. Πα­ράλ­λη­λα, δεν αμε­λού­σε την ιε­ρή υπο­χρέ­ω­ση να κοι­τά προς τα κει που ψυ­χα­νε­μι­ζό­ταν πως ζυ­γιά­ζε­ται το βά­ρος μιας μά­χι­μης συλ­λο­γι­κό­τη­τας με ελ­λη­νι­κό πρό­σω­πο, όσο επι­κίν­δυ­νο κι αν ήταν να αρ­θρω­θούν τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά εκεί­νης της ελ­λη­νι­κό­τη­τας. Για­τί αυ­τό το άρ­ρη­το ήταν που ένω­νε τον «λαό του». Το ότι δεν μπό­ρε­σε να αρ­θρω­θεί δη­μό­σια και πει­στι­κά αυ­τή η συλ­λο­γι­κό­τη­τα μοιά­ζει να εί­ναι ο λό­γος της διο­λί­σθη­σης στο ση­με­ρι­νό τί­πο­τα των αι­σθη­μά­των, που ασφα­λώς κι αυ­τός μοι­ρά­στη­κε στη μο­να­ξιά του. Και μι­λώ­ντας για τον «λαό», ακό­μα ανα­ρω­τιέ­μαι τι γεύ­ση να ‘χε άρα­γε μέ­σα στο στό­μα του αυ­τή η σχε­δόν κομ­μα­τι­κής προ­έ­λευ­σης αβλε­ψία της γλώσ­σας.
Μοιά­ζει πά­ντως βέ­βαιο πως το πέν­θος που πλά­κω­σε τις ψυ­χές αυ­τού του λα­ού απ’ την μέ­ρα της απο­χώ­ρη­σής του θα απο­δει­χθεί βα­θύ­τε­ρο και διαρ­κέ­στε­ρο από αυ­τό που θα πε­ρί­με­ναν όσοι εδώ και μια δε­κα­ε­τία προ­ε­τοί­μα­ζαν τον επι­κή­δειο ενός προ­σώ­που που πλη­σί­α­ζε τα εκα­τό. Η γε­νιά μας θα πεν­θή­σει πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο, για­τί μα­ζί μ’ αυ­τόν θα πεν­θή­σει την ίδια της την κά­πο­τε ικα­νό­τη­τα να βλέ­πει την ιστο­ρία σαν γε­γο­νός που οι ενέρ­γειές της μπο­ρού­σαν έστω και λί­γο να ακου­μπή­σουν. Η με­τάλ­λα­ξη, μες στις οθό­νες και μες στο αστι­κό το­πίο της απο­ξέ­νω­σης, έτρι­βε τα χέ­ρια της ήδη απ’ την δε­κα­ε­τία του ’80. Τώ­ρα εί­χε εγκα­τα­στα­θεί στις ζω­ές μας, πά­νο­πλη.
Και ένα πα­ρά­δο­ξο, μια πα­ράλ­λη­λη για τον «λαό του» σκέ­ψη, που ίσως εί­ναι ένα κλει­δί: Την πλέ­ον ανι­διο­τε­λή, την πλέ­ον άγια, θα ‘λε­γες, στά­ση στα δύ­σκο­λα χρό­νια έμοια­ζε να την υιο­θέ­τη­σαν οι «άθε­οι», που δεν κα­τα­δέ­χτη­καν απ’ την κο­ρυ­φή της πε­ρη­φά­νειας τους να ζη­τή­σουν ένα αντί­τι­μο για ό,τι ένοιω­θαν ανά­γκη τους. Έτσι, πά­νω στο πτώ­μα της ήτ­τας έμει­νε χώ­ρος μό­νο για τις ύαι­νες, που σε ένα ανοι­γό­κλει­σμα του βλέ­φα­ρου μα­ζεύ­τη­καν, άλ­λοι σι­δε­ρώ­νο­ντας ξα­νά την κου­κού­λα του δω­σί­λο­γου, και άλ­λοι μι­λώ­ντας για τον νέο άν­θρω­πο, που εί­ναι μάλ­λον το ίδιο πράγ­μα. Για τους υπό­λοι­πους, η ζωή έγι­νε μια διελ­κυ­στίν­δα ανά­με­σα στον θυ­μό και στη συγ­χώ­ρη­ση. Την ακρι­βή στιγ­μή μιας τέ­τοιας διελ­κυ­στίν­δας πε­ρι­γρά­φει κά­που ο Θε­ο­δω­ρά­κης, τό­τε που ο —εξα­θλιω­μέ­νος πλέ­ον— κά­πο­τε βα­σα­νι­στής ζη­τά­ει τη βο­ή­θειά του. Η ει­κό­να επα­να­λαμ­βά­νε­ται στις λι­γο­στές δι­η­γή­σεις που μου έκα­νε δώ­ρο ο πα­τέ­ρας μου απ’ τη δι­κή του τη ζωή. Και οι δύο πα­ρα­χώ­ρη­σαν τη βο­ή­θεια που τους ζη­τή­θη­κε. Σή­με­ρα αυ­τό δεν μπο­ρεί πα­ρά να μοιά­ζει αυ­το­νό­η­το. Στο σκη­νι­κό της κά­θε Μα­κρο­νή­σου μπο­ρού­σες να αντέ­ξεις τον βα­σα­νι­σμό μό­νο αν κα­τά­φερ­νες την ηλιό­λου­στη εκεί­νη θέ­ση ψη­λά πά­νω απ’ τη σι­δε­ρέ­νια μέγ­γε­νη, εκεί απ’ όπου ο βα­σα­νι­σμός έμοια­ζε να συμ­βαί­νει κά­που μα­κριά, σε άλ­λη χώ­ρα. Το ίδιο εί­πε ο Χρι­στός επά­νω στον σταυ­ρό, όχι ασφα­λώς προς τον Πα­τέ­ρα Του αλ­λά προς τα δι­κά μας τα θνη­τά αυ­τιά: «Πά­τερ, ἄφες αὐτοῖς,…».
Από αυ­τό το ύψος κοί­τα­ξαν, οι άθε­οι. Και ο πό­νος έγι­νε συγ­χώ­ρε­ση.

Με­γά­λη ποί­η­ση και λαϊ­κό ήθος

Κά­νω εδώ ένα βή­μα πί­σω, για να σκε­φτώ τη μό­νι­μη επω­δό, ότι εκεί­νος εί­ναι που έβα­λε τα λό­για των με­γά­λων ποι­η­τών μέ­σα στο στό­μα του λα­ού. Θα πω, γυρ­νώ­ντας τη φό­δρα του ισχυ­ρι­σμού ανά­πο­δα, πως ήταν η «με­γά­λη ποί­η­ση» που βα­φτί­στη­κε στα νε­ρά του λαϊ­κού Ιορ­δά­νη, με νο­νό αυ­τόν τον νέο Ιω­άν­νη Βα­πτι­στή, ανά­με­σα σ’ άλ­λους εξέ­χο­ντες ανα­δό­χους. Για­τί η με­γά­λη ποί­η­ση υπήρ­χε πά­ντα μες στις τα­πει­νές ζω­ές και πά­ντα ξέ­πλε­νε το στό­μα του λα­ού απ’ τις ακα­θαρ­σί­ες των και­ρών. Υπήρ­χε μες στα ιε­ρά κεί­με­να και στους ψαλ­μούς και μες στους Ερω­τό­κρι­τους της κά­θε γω­νιάς αυ­τής της πα­τρί­δας και μες στο στό­μα κά­θε αφη­ρη­μέ­νου αν­θρώ­που, που, όταν ξε­χνιό­ταν, ένας πρό­γο­νος τον κα­τα­λάμ­βα­νε, στρού­φι­ζε μες τη γλώσ­σα του και μί­λα­γε μ’ αυ­τήν. Στην Κρή­τη ακό­μα βρί­σκω μέ­σα απ’ το στό­μα ενός «αγράμ­μα­του» —εκεί που ακό­μα κα­τα­δέ­χε­ται να κα­τε­βεί— να στά­ζει ο Κορ­νά­ρος φως απ’ το φως της λύ­ρας του και να γε­μί­ζει ο τό­πος πα­ρά­δει­σο. Έτσι, χρειά­στη­κε μο­νά­χα το μπου­ζού­κι του Καρ­νέ­ζη και το αλέ­τρι της φω­νής του Μπι­θι­κώ­τση, που ερή­μην του (και πό­σο με­γά­λη ση­μα­σία εί­χε εκεί­νο το «ερή­μην του»!) όρ­γω­νε τα εύ­φο­ρα μέ­σα μας χω­ρά­φια, για να ανοί­ξουν οι καρ­διές σε εκεί­νες τις με­τα­γρα­φές της διαρ­κώς πα­ρού­σας μέ­σα ποί­η­σης, που υπήρ­ξε η ποί­η­ση των ποι­η­τών.
Δεν ήταν λοι­πόν οι με­γά­λοι ποι­η­τές που φω­τα­γώ­γη­σαν τη γιορ­τή, μα ήταν ο λα­ός που άνοι­ξε την πόρ­τα του σε εκεί­νους, χρί­ζο­ντάς τους άξιους να του μι­λή­σουν απ’ τον ίδιο τό­πο που του εί­χε μι­λή­σει το δη­μο­τι­κό τρα­γού­δι. Δί­χως να ξέ­ρου­νε, κρα­τού­σα­νε κι αυ­τοί πε­σκέ­σια απ’ τη μά­να. Και να για­τί ο Σε­φέ­ρης μπο­ρεί και κά­θε­ται ταυ­τό­χρο­να στις «θα­λασ­σι­νές σπη­λιές» του και μέ­σα στα σα­λό­νια του Αγ­γλι­κού Προ­ξε­νεί­ου, ίδιος κι απα­ράλ­λα­χτος, και όμως άλ­λος. Οι μά­σκες άλ­λα­ζαν, το όρα­μα ενός πα­ρά­δει­σου που εί­χε την όψη της πα­τρί­δας —όσο άκομ­ψα και να το πεις, πά­ντα κά­τι θα λέ­ει αυ­τό— έμε­νε ζω­ντα­νό μες στον κα­θέ­να μας. Αυ­τό ήταν το ση­μείο της συγ­χώ­ρη­σης, η κο­ρυ­φή των ενερ­γειών, η χα­ρα­μά­δα του χρό­νου απ’ όπου ξε­δι­πλώ­θη­κε η με­γά­λη όρα­ση, ανέ­τει­λε ένα φως και φώ­τι­σε την επι­κρά­τεια της ου­το­πί­ας που ήταν πά­ντα η ζωή, ως μα­κριά, ως το ση­μείο του κοι­νού μας Γα­λα­τά.
Θα προ­σθέ­σω πως, την ώρα που η αστυ­φι­λία διά­βρω­νε την κα­θα­ρό­τη­τα του βλέμ­μα­τος των εσω­τε­ρι­κών με­τα­να­στών, επι­σκιά­στη­κε, αν όχι απο­σιω­πή­θη­κε, αυ­τή η καί­ρια σκέ­ψη, το ότι δη­λα­δή η με­γά­λη ποί­η­ση υπήρ­ξε «με­τα­γρα­φή», ένα και­νούρ­γιο έν­δυ­μα πά­νω στο ίδιο το πα­λαιό σώ­μα της συ­γκί­νη­σης. Αυ­τή η απο­σιώ­πη­ση —συ­νει­δη­τή ή όχι— υπήρ­ξε λά­θος τα­κτι­κής αν όχι έγκλη­μα. Απ’ αυ­τή την ασυ­νέ­χεια, απ’ το χά­σμα που άφη­σε ετού­τη η ελ­λι­πής συ­νεί­δη­ση, πέ­ρα­σαν οι ορ­δές των βαρ­βά­ρων κι εγκα­τα­στά­θη­καν. Σ’ αυ­τή την στιγ­μή της ανα­γκα­στι­κής πλέ­ον μά­χης, λέω πως μια ομο­βρο­ντία απο­θη­σαυ­ρι­σμέ­νων προ­σευ­χών που επί χρό­νια κρύ­βο­νταν σαν πυ­ρο­μα­χι­κά μες στην ψυ­χή των τρα­γου­διών —και του Μί­κη και όλων, ασφα­λώς— θα εί­ναι το κύ­ριο όπλο μας. Μια ομο­βρο­ντία που θα έσπερ­νε σε εύ­φο­ρους ου­ρα­νούς τα φυ­λαγ­μέ­να στο χώ­μα ίχνη της κα­τα­γω­γής, τους ήλιους ενός αρ­χαί­ου γα­λα­ξία, που πε­ρι­μέ­νει κά­που, στην πιο βα­θιά νύ­χτα, να τον συλ­λα­βί­σου­με. Αυ­τό προ­σπά­θη­σε ο κά­θε Θε­ο­δω­ρά­κης, εί­τε το εί­πε έτσι εί­τε αλ­λιώς.

Έξο­δος

[Κα­νέ­να πρό­σω­πο δεν απο­χω­ρεί εφό­σον μέ­νει εδώ ο σπό­ρος του, που γο­νι­μο­ποιεί το ρήγ­μα και εκ­μαιεύ­ει το πραγ­μα­τι­κό μας πρό­σω­πο μέ­σα από το εφή­με­ρο. Ό, τι θα ζή­σει εκεί λο­γιά­ζε­ται αθά­να­το. Ο Θε­ο­δω­ρά­κης, και όποιος άλ­λος φώ­τι­σε μια έστω βρα­χύ­σω­μη μα ζω­ο­ποιό ου­το­πία, θα εί­ναι ένα χέ­ρι δί­πλα μας πο­λύ­τι­μο, να απλω­θείς να πά­ρεις φως τό­τε που όλα θα ‘χουν σκο­τει­νιά­σει. Όσο για τον Θε­ο­δω­ρά­κη που επέ­με­νε να περ­πα­τά πά­νω στη γη, κα­λο­δε­χού­με­νος κι αυ­τός, για­τί χω­ρίς αυ­τόν ού­τε ο άλ­λος.]
Κα­λο­ζω­σμέ­νες μπά­μπου­σκες, πο­λύ­χρω­μες, μοιά­ζουν οι άν­θρω­ποί μας, μ’ όλα τους τα παι­διά μέ­σα στο σώ­μα τους. Μια νύ­χτα θα ακού­σου­με τα λό­για τους να μας κα­λούν πά­νω απ’ το ρά­φι. Τό­τε θα ζη­τη­θεί, σαν από πά­ντα έτοι­μοι, να απα­ντή­σου­με: εμείς, ποιο απ’ τα ορ­φα­νά τους θα υιο­θε­τή­σου­με;

————————————————————
του
ΓΙΩΡ­ΓΟΥ ΧΟΥ­ΛΙÁΡΑ
————————————————————

Θε­ού δώ­ρο ο Θε­ο­δω­ρά­κης επω­νύ­μως συ­νι­στά, όπως γνω­ρί­ζουν και οι την Ιε­ρου­σα­λήμ πα­ρε­τυ­μο­λο­γού­ντες. Ο μα­έ­στρος και μα­ΐ­στρος αυ­τός υπήρ­ξε από τις διε­θνώς πιο κα­τα­κυ­ρω­μέ­νες φυ­σιο­γνω­μί­ες του ελ­λη­νι­κού ει­κο­στού αιώ­να. Υπό τους ήχους του «Μα­ουτ­χά­ου­ζεν», Αφ­γα­νοί πο­λέ­μαρ­χοι με αμε­ρι­κα­νι­κή στή­ρι­ξη έμπαι­ναν το 2001 στην Κα­μπούλ για να εκ­διώ­ξουν τους Σπου­δα­στές, που Τα­λι­μπάν λέ­γο­νται στη γλώσ­σα τους και εί­χαν απα­γο­ρεύ­σει τη μου­σι­κή, πριν επι­στρέ­ψουν με­τά από εί­κο­σι χρό­νια. Σε το­πι­κή εκ­δο­χή τους ρυθ­μούς του «Αντώ­νη» πά­λι έπαι­ζαν στα με­γά­φω­να γυ­ναί­κες στο Κουρ­δι­στάν κα­τά τη διάρ­κεια πο­λιορ­κί­ας από ακρώ­νυ­μους σα­λα­φι­στές.
Το δι­κό τους συρ­τά­κι έχουν σύ­ρει αυ­τό­χθο­νες στην Αυ­στρα­λία, ένα κομ­μά­τι που από 4/4 γί­νε­ται 2/4, κα­θώς ο ρυθ­μός επι­τα­χύ­νε­ται. Φυ­σι­κά έξω από κά­θε γρα­φείο του ΕΟΤ ορ­θώ­νο­νται αό­ρα­τοι αν­δριά­ντες του Θε­ο­δω­ρά­κη, του Κα­κο­γιάν­νη, του Κα­ζαν­τζά­κη, του Άντο­νι Κουίν και άλ­λων της «ημε­τέ­ρας παι­διάς». Πα­ρά τις εν­στά­σεις, προ­έ­βα­λαν μια Ελ­λά­δα του Ζορ­μπά, η οποία έγι­νε του­ρι­στι­κός προ­ο­ρι­σμός ενός ευ­ρω­παϊ­κού πρω­το­γο­νι­σμού, που εί­χαν ψη­λα­φή­σει οι ποι­η­τές. Επρό­κει­το για μια «κα­τα­στρο­φι­κή επι­τυ­χία», που επι­βε­βαιώ­νει ότι πιο ελ­κυ­στι­κός από μνη­μεία και αρ­χαιό­τη­τες, ακό­μη και από τον ήλιο και τη θά­λασ­σα, εί­ναι ένας μυ­θι­κός τρό­πος ζω­ής.
Νο­μί­ζω θα χαι­ρό­ταν που η νε­κρο­λο­γία του στον βρε­τα­νι­κό Guardian φι­λο­ξε­νή­θη­κε στις στή­λες της κλα­σι­κής μου­σι­κής. Σε μια τσέ­πη εί­χε τον Κα­βά­φη και στην άλ­λη τον Μπραμς, έλε­γε, αλ­λά οι κλα­σι­κές επι­δό­σεις του πα­ρέ­μει­ναν πιο γνω­στές στο εξω­τε­ρι­κό. Οι αριθ­μοί με­τά θά­να­τον ίσως ήταν δια­φο­ρε­τι­κοί. Πά­ντως πριν πε­θά­νει, σε δη­μο­σκό­πη­ση τον Ιού­λιο σχε­τι­κά με τις ση­μα­ντι­κό­τε­ρες προ­σω­πι­κό­τη­τες στον χώ­ρο της ελ­λη­νι­κής μου­σι­κής, ο Θε­ο­δω­ρά­κης (με 59 ως πο­σο­στό επι­λο­γής) εί­χε έρ­θει δεύ­τε­ρος με­τά τον Χα­τζι­δά­κι (62), με την Κάλ­λας (28) και άλ­λους να ακο­λου­θούν σε από­στα­ση. Οι δύο πρω­τα­γω­νι­στές απο­τε­λούν κο­ρυ­φές μιας εθνο­καλ­λι­τε­χνι­κής σύ­μπρα­ξης, μιας συμ­φι­λί­ω­σης του έθνους με την τέ­χνη, με τον «αρι­στε­ρό» Θε­ο­δω­ρά­κη αγα­πη­μέ­νο των «δε­ξιών» και τον «δε­ξιό» Χα­τζι­δά­κι αγα­πη­μέ­νο των «αρι­στε­ρών».

Όλοι κά­πο­τε κοι­μού­νται

Ο κύ­βος ερ­ρί­φθη. Επί του μνή­μα­τος. Τε­τρα­γω­νί­ζο­ντας τον κύ­κλο με συ­νε­χείς κυ­βι­στή­σεις, σχή­μα κύ­βου έχει το μνη­μείο, με το όνο­μα συ­μπλη­ρω­μέ­νο στο σταυ­ρό­λε­ξο του κοι­μη­τη­ρί­ου. Βρί­σκε­ται κο­ντά στην εί­σο­δό του, στο χω­ριό του πα­τέ­ρα του στον Γα­λα­τά Χα­νί­ων, όπου με­τά τη Μα­κρό­νη­σο προ­έ­κυ­ψε ο «Επι­τά­φιος», κα­θώς ο ίδιος γεν­νή­θη­κε στη Χίο. Από μι­κρός τα­ξί­δευε, όπως συμ­βαί­νει με τα παι­διά νο­μα­δι­κών δη­μο­σί­ων υπαλ­λή­λων, η συμ­βο­λή των οποί­ων στην ιστο­ρία της τέ­χνης πα­ρα­μέ­νει άγνω­στο κε­φά­λαιο. Δια­κό­σια χρό­νια πέ­ρα­σαν από την έκρη­ξη της Επα­νά­στα­σης και σχε­δόν εί­κο­σι ένα από τον και­νούρ­γιο αιώ­να πριν απο­δη­μή­σει ο πα­νύ­ψη­λος πα­γα­νι­στής, που την Ορ­θή Δό­ξα ανέ­τρε­πε ανα­δια­γρά­φο­ντας το κύ­κλιο άσμα της Ορ­θο­δο­ξί­ας.
«Τώ­ρα, στο τέ­λος της ζω­ής μου, την ώρα των απο­λο­γι­σμών, σβή­νουν απ’ το μυα­λό μου οι λε­πτο­μέ­ρειες και μέ­νουν τα “Με­γά­λα Με­γέ­θη”», άρ­χι­ζε η επι­στο­λή που εί­χε απευ­θύ­νει τον Οκτώ­βριο του 2020 στον Γε­νι­κό Γραμ­μα­τέα του ΚΚΕ, προ­σθέ­το­ντας ότι «Για το λό­γο αυ­τό θέ­λω να αφή­σω αυ­τόν τον κό­σμο ως κομ­μου­νι­στής.» Κα­τά τη διάρ­κεια τρι­ή­με­ρου πέν­θους, αμό­λυ­ντοι και μο­λυ­σμέ­νοι, άκαυ­τοι και κα­μέ­νοι, πρό­σφυ­γες από πα­λαιό­τε­ρες πε­ποι­θή­σεις τους θα εί­χαν την ευ­και­ρία να ανα­λο­γι­στούν το δι­κό τους «χους εις χουν» (Who Is Who στα αγ­γλι­κά), όταν και αυ­τοί τον κύ­κλο ολο­κλη­ρώ­σουν. Σε αντι­δια­στο­λή προς κα­τε­στη­μέ­νες δο­ξα­σί­ες, ο Θε­ο­δω­ρά­κης ανέ­δει­ξε την εντο­πιό­τη­τα του κομ­μου­νι­σμού και την οι­κου­με­νι­κό­τη­τα του εθνι­κι­σμού, που κι­νη­το­ποιούν τα αντα­να­κλα­στι­κά όλων όσοι θα ήθε­λαν να μην υπάρ­χει κα­μία μι­γα­δι­κή συ­νύ­παρ­ξη αυ­τού του εί­δους.
Η Βου­λή θα έκλει­νε για την εξό­διο ακο­λου­θία, όπως εί­χε δια­κό­ψει τις ερ­γα­σί­ες της η Ιό­νιος Βου­λή στην ακό­μη αγ­γλο­κρα­τού­με­νη Κέρ­κυ­ρα, όταν πέ­θα­νε ο Διο­νύ­σιος Σο­λω­μός. Με­τά από συ­νεν­νό­η­ση Εκ­κλη­σί­ας και Κόμ­μα­τος, ορί­στη­καν τα σχε­τι­κά με το λαϊ­κό προ­σκύ­νη­μα, που μία ημέ­ρα νω­ρί­τε­ρα χρειά­στη­κε να αρ­χί­σει λό­γω της διε­ξα­γω­γής του Ρά­λι Ακρό­πο­λις. Έχουν και τα αυ­το­κί­νη­τα τους κα­νό­νες τους, όπως δια­πι­στώ­νουν νε­κροί αοι­δοί. Με τους αστυ­νο­μι­κούς θα συ­μπλέ­κο­νταν προ­σκυ­νη­τές, πριν δο­θεί πα­ρά­τα­ση. Με ένα δώ­ρο υπερ­βο­λής στο υπερ­βο­λι­κό δώ­ρο που ονο­μά­ζε­ται Ελ­λά­δα, με­τε­ώ­ρι­ση μύ­θου και ημί­θε­ου συ­νι­στού­σε η εκ­δη­μία του Μί­κη (Μι­χα­ήλ) Θε­ο­δω­ρά­κη, ενώ ανα­κού­φι­ση ίσως προ­κα­λού­σαν όσοι δή­λω­ναν ότι δεν τον εί­χαν γνω­ρί­σει. Πράγ­μα­τι πολ­λοί τον γνώ­ρι­ζαν, αλ­λά πό­σους ανα­γνώ­ρι­ζε εκεί­νος;

Τι εί­ναι η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα αν δεν εί­ναι το από­λυ­το ριά­λι­τι;

Συ­νή­θως ερί­ζουν για τον τό­πο γέν­νη­σης. Σπα­νί­ως ερί­ζουν για τον τό­πο τα­φής. «Από τα πρώ­τα πράγ­μα­τα που κα­τά­λα­βα, μι­κρό παι­δί, εί­ναι πως ο πα­τέ­ρας μας δεν μας ανή­κει», υπήρ­ξε ανάρ­τη­ση με τη διευ­κρί­νι­ση ότι «Επι­θυ­μία του ήταν να τα­φεί στην Κρή­τη. Δεν το μά­θα­με χθες, ού­τε χρειά­στη­καν συμ­βο­λαιο­γρά­φοι, επι­στο­λές και Πρω­το­δι­κεία να μας το πουν. Την εί­χε εκ­φρά­σει με κά­θε δυ­να­τό τρό­πο. Δη­μό­σια. Ιδιω­τι­κά. Προ­φο­ρι­κά. Γρα­πτά. Και έχει προ­σω­πι­κά φρο­ντί­σει για την τε­λευ­ταία λε­πτο­μέ­ρεια». Αντι­θέ­τως, άλ­λη ανάρ­τη­ση υπο­στή­ρι­ζε ότι «αυ­τός που φεύ­γει δεν μπο­ρεί να έχει κα­μιά επι­θυ­μία πλέ­ον. Επι­θυ­μία μπο­ρεί να έχει μό­νο η οι­κο­γέ­νεια». Η υπό­θε­ση έφτα­σε στα δι­κα­στή­ρια.
Τι από­στα­ση χω­ρί­ζει το Πρω­το­δι­κείο της ζω­ής από το Εσχα­το­δι­κείο του θα­νά­του; Απο­τε­λεί ο νε­κρός πε­ριου­σία των οι­κεί­ων του ή εν θερ­μώ και σε ψύ­χος συ­ντη­ρού­νται οι επι­θυ­μί­ες που έχει εκ­φρά­σει ενώ ζού­σε; Πού τε­λειώ­νει το δί­κιο της οι­κο­γέ­νειας και πού αρ­χί­ζει η οι­κο­γέ­νεια του δι­καί­ου; Μή­πως, με τον ίδιο τρό­πο που τα παι­διά τε­λι­κά δεν ανή­κουν στους γο­νείς, ού­τε οι γο­νείς ανή­κουν στα παι­διά τους; Πό­σο εύ­κο­λα όμως γί­νε­ται αυ­τό αντι­λη­πτό σε ένα πε­ρι­βάλ­λον όπου πε­ριου­σί­ες και εξου­σί­ες με­τα­βι­βά­ζο­νται κλη­ρο­νο­μι­κώ δι­καίω; Και πό­τε εί­ναι δυ­σκο­λό­τε­ρο να το κα­τα­λά­βει κα­νείς; Αν έχει παι­διά ή αν δεν έχει; Αν έχει γο­νείς ή αν δεν έχει; Μπο­ρεί πο­τέ να απο­τε­λεί υπό­δειγ­μα συμ­φι­λιω­μέ­νης κοι­νω­νί­ας η οι­κο­γέ­νεια, όπου ένας εμ­φύ­λιος εμ­φι­λο­χω­ρεί; Οι δια­τα­ρα­χές σε σχέ­ση με την τα­φή του απο­τε­λούν προ­σω­ρι­νή εμπλο­κή για την υστε­ρο­φη­μία του συν­θέ­τη, ο οποί­ος ιδιαί­τε­ρα ενερ­γη­τι­κά την εί­χε δια­χει­ρι­σθεί, όπως επί­σης ο Σε­φέ­ρης και ο Κα­βά­φης, σε σύ­γκρι­ση με άλ­λους σύγ­χρο­νους δη­μιουρ­γούς, φε­ρ’ ει­πείν, τον Χα­τζι­δά­κι, τον Ρί­τσο ή τον Ελύ­τη.

Τέ­χνη & πο­λι­τι­κή

Οι καλ­λι­τέ­χνες εί­ναι φο­ρείς πο­λι­τι­κής στην τέ­χνη. Ο ένας τρό­πος με τον οποίο αυ­τό γί­νε­ται εί­ναι εξω­τε­ρι­κός. Αξιο­ποιώ­ντας ως εφαλ­τή­ριο τη δη­μο­φι­λία που προ­σφέ­ρει το έρ­γο τους προ­ω­θούν από­ψεις, όπως θα έκα­νε κά­θε πρό­γο­νος των ίν­φλου­εν­σερς. Ο τρό­πος αυ­τός εντάσ­σε­ται στο πε­δίο της προ­πα­γάν­δας, της δια­φή­μι­σης και του μάρ­κε­τινγκ, που ορί­ζο­νται από το κυ­ρί­αρ­χο πο­λι­τι­κό, οι­κο­νο­μι­κό και κοι­νω­νι­κό πε­ρι­βάλ­λον. Ο άλ­λος τρό­πος εί­ναι εσω­τε­ρι­κός, με την πρό­θε­ση να εμπε­ριέ­χε­ται, όπως αξε­διά­λυ­τα εμπλέ­κο­νται μορ­φή και πε­ριε­χό­με­νο σε κά­θε έρ­γο και δια­χω­ρί­ζο­νται μό­νο για λό­γους ανά­λυ­σης. Διαρ­κώς και ασυ­νε­χώς η τέ­χνη συ­νι­στά πο­λι­τι­κή δια­δι­κα­σία, στην οποία με­τέ­χουν και όσοι εμ­μέ­νουν σε δη­μο­σί­ως απο­λι­τι­κή στά­ση. Εί­ναι ανα­με­νό­με­νο, αφού, όσο και αν εξα­γριώ­νο­νται υπέρ της υπαί­θρου, τε­χνί­τες και καλ­λι­τέ­χνες βρί­σκο­νται στον πυ­ρή­να της πό­λης, από όπου ταυ­τό­χρο­να εκ­πο­ρεύ­ο­νται πο­λι­τι­σμός και πο­λι­τι­κή.
Με τον δη­μιουρ­γι­κό πλη­θω­ρι­σμό που τον διέ­κρι­νε, ο Θε­ο­δω­ρά­κης αξιο­ποιού­σε την καλ­λι­τε­χνι­κή πα­ρου­σία του για τη δη­μο­σιο­ποί­η­ση των εκά­στο­τε από­ψε­ων του. Έφερ­νε έτσι την πο­λι­τι­κή στην τέ­χνη, όπως συ­νή­θως γί­νε­ται. Κα­θο­ρι­στι­κό όμως ήταν το αντί­στρο­φο, δη­λα­δή να φέρ­νει την τέ­χνη στην πο­λι­τι­κή, εναρ­μο­νί­ζο­ντας την καλ­λι­τε­χνι­κή δρά­ση με την πο­λι­τι­κή του διαί­σθη­ση. Η πο­λι­τι­κή ως διαρ­κής φυ­γή προς το μέλ­λον εγκολ­πώ­νε­ται την ανα­πα­ρά­στα­ση όσων προη­γή­θη­καν. Στον βαθ­μό που ως συν­θέ­της πί­στευε ότι ο ίδιος μπο­ρού­σε τα αντί­θε­τα να συν­θέ­σει, συ­γκυ­ρία και ιστο­ρία συ­νέ­πι­πταν. Αυ­τό που «οι πιο πολ­λοί απο­κα­λούν νι­τσεϊ­κό πνεύ­μα εγώ το βρή­κα πρώ­τα στον εαυ­τό μου –που εί­χε ανά­γκη να αυ­το­ϋ­μνη­θεί για να επι­ζή­σει– και στη συ­νέ­χεια το δι­δά­χτη­κα από τον Πα­λα­μά», έχει πει.
Ένα δί­δυ­μο τέ­χνης και πο­λι­τι­κής ανα­δεί­χθη­κε σε συ­γκε­κρι­μέ­νο διε­θνές και το­πι­κό ιστο­ρι­κό πλαί­σιο. Στην Ευ­ρώ­πη και πα­γκο­σμί­ως, δύο αντίρ­ρο­πες τά­σεις εί­χαν ση­μα­δέ­ψει δη­μιουρ­γούς του ει­κο­στού αιώ­να, με τον Μα­ρι­νέ­τι, τον Γέιτς και τον Πά­ουντ, λό­γου χά­ριν, να συ­γκλί­νουν προς τη μία πλευ­ρά και τους υπερ­ρε­α­λι­στές, τον Μπρε­χτ και τον Νε­ρού­δα προς την άλ­λη. Πρό­κει­ται για γε­γο­νός που συ­χνά απο­σιω­πά­ται, κα­θώς κα­ταρ­ρα­κώ­νει την κο­σμο­λο­γία ενός κρι­τι­κού κα­θω­σπρε­πι­σμού, με εκα­τέ­ρω­θεν κοι­νό «οντο­λο­γι­κό» επι­χεί­ρη­μα ότι ένας σπου­δαί­ος δη­μιουρ­γός δεν μπο­ρεί να εί­ναι φα­σί­στας ή κομ­μου­νι­στής.

Εμ­φύ­λιος & ιστο­ρι­κός συμ­βι­βα­σμός

Σε σχέ­ση με την Ελ­λά­δα, δύο στοι­χεία, στα οποία έχω ανα­φερ­θεί αλ­λού, έχουν ιδιαί­τε­ρη ση­μα­σία. Για με­γά­λο διά­στη­μα, και ύστε­ρα από τη Με­τα­πο­λί­τευ­ση, ο εμ­φύ­λιος πό­λε­μος δεν ανα­γνω­ρι­ζό­ταν ως κα­θο­ρι­στι­κή ιστο­ρι­κή το­μή για τη χώ­ρα. Την αδυ­να­μία αυ­τή απο­δο­χής συ­νό­δευε και εξι­σορ­ρο­πού­σε ένας «θριαμ­βι­σμός» της αντί­στα­σης, που δια­μόρ­φω­νε τις συν­θή­κες υπο­δο­χής καλ­λι­τε­χνι­κών έρ­γων. Επρό­κει­το για διά­θε­ση που εν τέ­λει συ­νά­δει —κυ­ριο­λε­κτι­κά στην πε­ρί­πτω­ση της μου­σι­κής— με νο­σταλ­γούς κά­θε χα­μέ­νης πα­τρί­δας. Στο κλί­μα αυ­τό εντάσ­σο­νται ηχο­γρα­φί­ες, με κα­τεύ­θυν­ση από τον Κα­λο­μοί­ρη προς τον Σο­στα­κό­βιτς, που πα­ρα­πέ­μπουν σε έναν σο­βιε­τι­κό ρο­μα­ντι­σμό, με ετι­κέ­τα σο­σια­λι­στι­κού ρε­α­λι­σμού, και ολο­κλη­ρώ­νουν έναν ηδο­νι­κό αρ­ρα­βώ­να εμ­βα­τη­ρί­ων, ορα­το­ρί­ων και ύμνων ακά­θι­στων σε γή­πε­δα και συ­ναυ­λί­ες.
Ένα δεύ­τε­ρο κρί­σι­μο ιστο­ρι­κό στοι­χείο υπο­δο­χής ήταν το γε­γο­νός ότι ο «ιστο­ρι­κός συμ­βι­βα­σμός», τον οποίο Ιτα­λοί επαγ­γέλ­θη­καν για τη χώ­ρα τους, επι­τεύ­χθη­κε στην Ελ­λά­δα. Ήταν απο­τέ­λε­σμα πλα­γιο­κό­πη­σης, από απο­γό­νους των δύο πλευ­ρών του εμ­φυ­λί­ου πο­λέ­μου, του βα­σι­κού αντα­γω­νι­στή του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη σε δη­μο­φι­λία κα­τά τη διάρ­κεια της αντι­δι­κτα­το­ρι­κής πε­ριό­δου, δη­λα­δή του Αν­δρέα Πα­παν­δρέ­ου. Έξω από τα ιστο­ρι­κά συμ­φρα­ζό­με­νά της και τα χρό­νια της νε­ό­τη­τας, που κά­ποιοι ακό­μη απο­χαι­ρε­τούν, δυ­σκο­λό­τε­ρα γί­νε­ται αντι­λη­πτή η ση­μα­σία της προ­σφο­ράς του Θε­ο­δω­ρά­κη, που συμ­φι­λί­ω­σε τον λαό με την τέ­χνη. Έχει τε­λειώ­σει ο εμ­φύ­λιος, όταν όλοι εκ­κλη­σιά­ζο­νται μα­ζί, θύ­μα­τα της πί­στης στον ορ­θό λό­γο και θύ­μα­τα του ορ­θο­λο­γι­σμού της με­τα­φυ­σι­κής τους.
Ο συν­θέ­της κα­τά­φε­ρε όχι μό­νον να κα­θρε­φτί­σει την επο­χή στην τέ­χνη σου, αλ­λά και να κα­θρε­φτί­σει την τέ­χνη του η επο­χή. Αυ­τό υλο­ποι­ή­θη­κε με τη δη­μιουρ­γι­κή ιδιο­τρο­πία της «έντε­χνης λαϊ­κής μου­σι­κής», που πα­ράλ­λη­λα ανα­φέ­ρε­ται σε επι­τεύγ­μα­τα μιας καλ­λι­τε­χνι­κής «ελίτ» που ακού­ει ο «λα­ός» και λαϊ­κά ακού­σμα­τα για μια ελίτ. Πρό­κει­ται για σύ­ζευ­ξη «υψη­λής» και «χα­μη­λής», υπο­τί­θε­ται, κουλ­τού­ρας, πρό­κει­ται για ένα υβρί­διο «ελι­τι­στι­κού πο­που­λι­σμού» που απευ­θύ­νε­ται σε απο­κλει­σμέ­νους και μη προ­νο­μιού­χους. Δεν νιώ­θουν πιά μι­κροί, γνω­ρί­ζο­ντας ότι και η Ελ­λά­δα εί­ναι μι­κρή, αλ­λά απέ­ρα­ντη.
Ο καλ­λι­τέ­χνης εμ­φα­νί­στη­κε όπως κά­θε Έλ­λη­νας, αφού όλοι οι Έλ­λη­νες εί­ναι καλ­λι­τέ­χνες. Και ανέ­θρε­ψε την ποί­η­ση, την τέ­χνη του λό­γου δη­λα­δή που κοι­νω­νούν και σα­τι­ρί­ζουν οι Έλ­λη­νες. Βέ­βαια κά­θε ανα­τρο­φή συ­νε­πά­γε­ται και εξό­ντω­ση. Η επι­τυ­χία του πα­ρα­δείγ­μα­τος άνοι­ξε τον δρό­μο για λι­γό­τε­ρο τα­λα­ντού­χους. Ας ει­πω­θεί ξα­νά: η με­λο­ποί­η­ση προ­σέ­θε­σε το με­λό στην ποί­η­ση. Ωστό­σο, μέ­σα στην ανία πολ­λών ποι­η­τι­κών δο­κι­μών, ποιος έχει το σθέ­νος να αρ­νη­θεί να γα­βγί­ζουν τα ποι­ή­μα­τα στα σκυ­λά­δι­κα;

Κά­ποιοι πι­στεύ­ουν ότι δεν υπάρ­χει απά­ντη­ση στα με­γά­λα ερω­τή­μα­τα της ζω­ής: Μέ­σι ή Ρο­νάλ­ντο; Μπι­τλς ή Ρό­λινγκ Στό­ουνς; Θε­ο­δω­ρά­κης ή Χα­τζι­δά­κις; Κά­ποιοι άλ­λοι πι­στεύ­ουν ότι υπάρ­χουν απα­ντή­σεις, αλ­λά λεί­πουν τα ερω­τή­μα­τα. Ποιο όμως εί­ναι το ερώ­τη­μα για να ξα­να­κου­στεί ο δη­μιουρ­γός; Μή­πως πρέ­πει να απα­γο­ρευ­τεί η μου­σι­κή;

—————— Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ ——————

[Για τον «Αντώ­νη»] Επρό­κει­το για τον γεν­νη­μέ­νο το 1921 Αντώ­νιο Κων­στα­ντι­νί­δη του Οδυσ­σέα, που εί­χε με­τα­φερ­θεί από το Ντα­χά­ου στο Μα­ουτ­χά­ου­ζεν το 1944, σύμ­φω­να με στοι­χεία που δη­μο­σί­ευ­σε το 2020 η Χρη­στί­να Σ. Σω­τήρ­χου στην «Ιο­νι­κή Ενό­τη­τα», ιστό­το­πο του Συλ­λό­γου Ερ­γα­ζο­μέ­νων και Συ­ντα­ξιού­χων στην Ιο­νι­κή Τρά­πε­ζα: Ο-Αντώ­νης-από-τους-Αμπε­λό­κη­πους_compressed.pdf (ionikienotita.gr).
[Για τη «φάρ­σα της ποί­η­σης»] Σε «μια φάρ­σα που εί­χε στή­σει η ποί­η­ση στη ζωή» – με άλ­λα λό­για για το πώς ποι­ή­μα­τα για αν­θρώ­πους που εί­χαν πα­ραι­τη­θεί, όπως ει­δι­κά η «Άρ­νη­ση» του Σε­φέ­ρη, αλ­λά και οι «Μοι­ραί­οι» του Βάρ­να­λη, με­λο­ποι­η­μέ­να ως εμ­βα­τή­ρια από τον Θε­ο­δω­ρά­κη, με­τα­τρά­πη­καν σε σύμ­βο­λα αντί­στα­σης, όταν τρα­γου­δή­θη­καν κα­τά τη διάρ­κεια της δι­κτα­το­ρί­ας και με­τά – έχει ανα­φερ­θεί ο Δη­μή­τρης Κε­λαϊ­δί­της: Η εκτρο­πή της «Άρ­νη­σης» – Μια ανά­γνω­ση του κλα­σι­κού ποι­ή­μα­τος του Γιώρ­γου Σε­φέ­ρη | Η Κα­θη­με­ρι­νή (kathimerini.gr)
[Πε­ρί τε­θω­ρα­κι­σμέ­νων] «Θε­ο­δω­ρά­κης ή τανκς;» Ο ίδιος εί­χε γε­λά­σει με την ερώ­τη­σή μου, που απέ­φυ­γα να δη­μο­σιο­ποι­ή­σω, πριν από δε­κα­ε­τί­ες στη Νέα Υόρ­κη, με την αφορ­μή μα­κρο­σκε­λούς συ­νέ­ντευ­ξης, έχο­ντας βρε­θεί ένα διά­στη­μα να δου­λεύω δη­μο­σιο­γρά­φος. Δεν ήταν μά­λι­στα ικα­νο­ποι­η­μέ­νος από τις βια­στι­κές απα­ντή­σεις του και μου έδω­σε την άδεια να τις ανα­δια­τυ­πώ­σω. Αυ­τά όμως ανή­κουν σε ένα αυ­το­βιο­γρα­φι­κό πε­δίο. Εφό­σον δεν συ­νι­στά προ­ω­θη­τι­κό στοι­χείο μιας συ­ζή­τη­σης, η σχέ­ση με έναν νε­κρό δεν χρειά­ζε­ται να απα­σχο­λεί πα­ρά μό­νον τον εμπλε­κό­με­νο, έστω και αν πρό­κει­ται για κά­τι αν­θρώ­πι­νο – στον βαθ­μό που και οι Έλ­λη­νες εί­ναι άν­θρω­ποι, όποια και αν ήταν η άπο­ψη του Τσώρ­τσιλ, πριν ή με­τά τον Δε­κέμ­βριο. Σε συν­θή­κες πρω­τεϊ­κών με­τα­μορ­φώ­σε­ων, αμ­φι­σβη­τεί­ται μά­λι­στα με ποιον τρό­πο ει­πώ­θη­κε ή όχι από τον Θε­ο­δω­ρά­κη η φρά­ση «Κα­ρα­μαν­λής ή τανκς», που τον συ­νο­δεύ­ει έκτο­τε. Δη­μο­σιεύ­μα­τα με­τά την κα­τάρ­ρευ­ση της δι­κτα­το­ρί­ας ανα­φέ­ρο­νται σε δυ­σφο­ρία, που εξέ­φρα­σε σε δη­μο­σιο­γρά­φους σε πρό­βες. Του ζη­τή­θη­κε να απο­φύ­γει πε­ριο­δεί­ες και να πε­ριο­ρι­στεί σε συ­ναυ­λί­ες στην Αθή­να και αντέ­δρα­σε λέ­γο­ντας ότι έχου­με τον Κα­ρα­μαν­λή από τη μια και τα τανκς από την άλ­λη, αλ­λά η κυ­βέρ­νη­ση Κα­ρα­μαν­λή δεν δι­καιού­ται να αρ­χί­ζει με απα­γο­ρεύ­σεις. Σε λύ­ση Κα­ρα­μαν­λή ο Θε­ο­δω­ρά­κης εί­χε ανα­φερ­θεί ήδη το 1973, κα­τά τη διάρ­κεια συ­νέ­ντευ­ξης τύ­που για το βι­βλίο του Το χρέ­ος.

Σχε­τι­κά κεί­με­να
Γιώρ­γος Χου­λιά­ρας, «Πο­λι­τι­σμός και πο­λι­τι­κή: Εμ­φύ­λιος πό­λε­μος και “πο­λι­τι­στι­κή ανα­συ­γκρό­τη­ση” στην Ελ­λά­δα» στον τό­μο Η Ελ­λά­δα ’36 – ’49. Από τη Δι­κτα­το­ρία στον Εμ­φύ­λιο: Το­μές και συ­νέ­χειες, επιμ. Hagen Fleischer, Κα­στα­νιώ­της, 2003, (3η έκδ., 2005), σσ. 428-438.
Yiorgos Chouliaras, «Greek Culture in the New Europe» στον τό­μο Greece, the New Europe, and the Changing International Order, επιμ. Harry J. Psomiades & Stavros B. Thomadakis, Νέα Υόρ­κη: Pella Publishing, 1993, σσ. 79-122.
Για­τί ο Κα­βά­φης; / Γιώρ­γος Χου­λιά­ρας - Χάρ­της (hartismag.gr)

Ο Πα­νη­γυ­ρι­κός της 25ης Μαρ­τί­ου 2000
———————
Ζω­ντα­νή ηχο­γρά­φη­ση από την Αί­θου­σα Τε­λε­τών του Αρι­στο­τε­λεί­ου Πα­νε­πι­στη­μί­ου Θεσ­σα­λο­νί­κης με αφορ­μή την ανα­γό­ρευ­ση του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη σε επί­τι­μο δι­δά­κτο­ρα του Τμή­μα­τος Μου­σι­κών Σπου­δών (40:39΄)

[ Αναπαραγωγή με την άδεια τού © ΑΠΘ ]

Αποσπάσματα της ομιλίας τυπώθηκαν εδώ

Βι­βλία του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη στις εκ­δό­σεις ΙΑΝΟS

————

Βι­βλία του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη στις Πα­νε­πι­στη­μια­κές Εκ­δό­σεις Κρή­της

απο: 

https://www.hartismag.gr/hartis-34/selides-mikhs-oeodwrakhs/mikhs-oeodwrakhs?fbclid=IwAR2gDrqsAhX4PxqsdFKQ5SSweKj9MVsBunEQAYr9C3reiRTnhkEP7cu1hmk