Πολύς ντόρος έγινε με αφορμή την επιβολή της χρήσης μάσκας από τους μαθητές, όλων των βαθμίδων, της καθαγιασμένης και υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Το ενδιαφέρον όλων επικεντρώθηκε στο αν θα πρέπει οι μαθητές να φορούν ή όχι μάσκα μέσα ή έξω από την τάξη, στο διάλειμμα, στη γυμναστική, στις δραστηριότητες, στον αριθμό των συμμετεχόντων στις αίθουσες διδασκαλίας. Καμμία συζήτηση για την ποιότητα της εκπαίδευσης, της παιδείας, των δασκάλων, των καθηγητών, την κατάρτισή τους και άλλα τέτοια τετριμμένα…
Αυτές τις μέρες, λοιπόν, έπεσε στα χέρια μας και αυτό το βιβλίο, γραμμένο το 1970 από τον Ιβάν Ίλλιτς.
Το σχολείο μάς έμαθε να το θεωρούμε απαραίτητο για ο,τιδήποτε θέλουμε να μάθουμε.
Ο αυτοδίδακτος υποβιβάζεται σε
“άνθρωπο χωρίς πτυχίο”
και όλες οι δραστηριότητες του σχετικά
με αυτό που έμαθε μόνος του
είναι ύποπτες για τους άλλους,
επειδή το σχολείο δημιούργησε την πεποίθηση
ότι μόνο αυτό μπορεί να παρέχει και να πιστοποιεί
τη γνώση.
Ιβάν Ίλλιτς
Σύμφωνα με το κλασσικό πλέον αξίωμα του Bernstein (1989), το σχολείο αδυνατεί να αντισταθμίσει την κοινωνία. Κατά συνέπεια, το σχολείο μιας άνισης και άδικης κοινωνίας δεν μπορεί παρά να αναπαράγει κοινωνικά άνισα αποτελέσματα. Στη βάση μιας τέτοιας παραδοχής ο ρόλος της εκπαίδευσης είναι τελεολογικά προκαθορισμένος. Η εκπαίδευση, όχι μόνο δεν μπορεί να άρει τα κοινωνικά προβλήματα αλλά είναι ένας από τους παράγοντες που τα προκαλούν. Όπως υπογραμμίζει ο Ivan Illitch (1970, σελ. 23) «το σχολείο έχει γίνει ένα είδος Παγκόσμιας Θρησκείας του εκσυγχρονισμένου προλεταριάτου και μοιράζει μάταιες υποσχέσεις για σωτηρία στους φτωχούς της τεχνολογικής εποχής». Μιας σωτηρίας όμως, που όπως δείχνουν τα πράγματα, ίσως να μην έρθει ποτέ, τουλάχιστον με τη δεδομένη δομή των εκπαιδευτικών συστημάτων. Έτσι, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα έχουν χάσει τον αδιαφιλονίκητο τίτλο της εκπαιδευτικής αυθεντίας. Η τριτοβάθμια εκπαίδευση καταντά να είναι κατασκευαστής πτυχίων σε χαρτί πολυτελείας, που όμως δεν εγγυούνται ότι ο κάτοχος τους διαθέτει την απαιτούμενη γνώση σε σχέση με τον αναγραφόμενο τίτλο. Ο πληθωρισμός στην προσφορά ακαδημαϊκών τίτλων αποτελεί παρενέργεια της κρατούσας ιδεολογίας, η οποία ταυτίζει την πρόοδο με την αφθονία. Όπως επισημαίνει ο Ίλλιτς σε άλλο δοκίμιό του (1999), ο πολίτης νοείται πλέον ως καταναλωτής και ως τέτοιος αντικαθιστά τις ανάγκες που νιώθει με τις ανάγκες που του επιβάλλονται. Βομβαρδίζεται από εκατό και πάνω διαφημίσεις την ημέρα, τις οποίες επιβάλλουν οι ταγοί της συνεχούς λεγόμενης ανάπτυξης, του αυτοματισμού, της ανταγωνιστικότητας και, εν τέλει, του ψευτοανθρωπισμού.
«Όλοι μάθαμε τα περισσότερα από όσα ξέρουμε έξω από το σχολείο. Η περισσότερη μάθηση έρχεται χωρίς τον δάσκαλο και συχνά παρά τη θέλησή του. Το τραγικότερο είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι μαθαίνουν το μάθημά τους από το σχολείο, ακόμη κι αν δεν πηγαίνουν ποτέ στο σχολείο.
Όλοι μαθαίνουν πώς να ζουν έξω από το σχολείο. Μαθαίνουμε να μιλάμε, να σκεφτόμαστε, να αγαπάμε, να αισθανόμαστε, να παίζουμε, να βρίζουμε, να πολιτικολογούμε και να εργαζόμαστε χωρίς τη μεσολάβηση του δασκάλου. Ακόμη και τα παιδιά που είναι κάτω από τη φροντίδα του δασκάλου μέρα και νύχτα, δεν αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα αυτό. Τα ορφανά, τα καθυστερημένα και τα παιδιά των ίδιων των δασκάλων μαθαίνουν τα περισσότερα από όσα μαθαίνουν έξω από τις «εκπαιδευτικές» διαδικασίες που έχουν σχεδιαστεί για χάρη τους.»
Όπως υποστηρίζει σε άλλο σημείο ο Ίλλιτς, οι κοινωνίες καταλήγουν να παγιδεύονται από τους θεσμούς και να αποπροσανατολίζονται από την αποστολή τους. Ο θεσμός δεν υπάρχει πλέον για να εξυπηρετεί τις ανάγκες των ανθρώπων. Αντιστρόφως, οι άνθρωποι εξυπηρετούν τις ανάγκες των θεσμών. Έτσι, ταυτίζουμε τα σχολεία με την εκπαίδευση, τα νοσοκομεία με την υγεία, τα ιδιωτικά αυτοκίνητα με τη συγκοινωνία. Ο άνθρωπος και η ανθρωπότητα ολόκληρη υποδουλώνονται στις συνεχώς επιβαλλόμενες ανάγκες. Η λεγόμενη ανάπτυξη, όταν συναρτάται με τον αποπροσανατολισμό των θεσμών από την πρωταρχική τους αποστολή –την εξυπηρέτηση των ανθρώπων– συναρτάται με την αλλοτρίωση. Ο άνθρωπος αποξενώνεται από το γιατί, από την χαρά και την ικανοποίηση της παραγωγικής διεργασίας.
Στη βάση αυτή, όπως υποστηρίζει ο Ίλλιτς σε ένα άλλο δοκίμιό του, την Ευτραπελία, «… η κοινωνία μπορεί να καταστραφεί όταν η παραπέρα ποσοτική ανάπτυξη της μαζικής παραγωγής κάνει το περιβάλλον εχθρικό, όταν αποκλείει την ελεύθερη χρήση των φυσικών δεξιοτήτων των μελών της κοινωνίας, όταν απομονώνει τον έναν άνθρωπο από τον άλλον και τους φυλακίζει όλους σ’ ένα καβούκι καμωμένο απ’ τον άνθρωπο…» (σελ.20).
Σύμφωνα με τον Ίλλιτς, για να επιτύχουμε «εκπαίδευση» θα πρέπει να καταργήσουμε τα σχολεία, όπως για να επιτύχουμε την «υγεία» θα πρέπει να καταργήσουμε τα νοσοκομεία και για «συγκοινωνία» τα αυτοκίνητα. Είναι φανερό ότι ο Ίλλιτς δεν υποστηρίζει την κατάργηση της εκπαίδευσης, αλλά την επανατοποθέτησή της σε άλλες βάσεις και σε άλλα εναλλακτικά πλαίσια. Η εκπαίδευση όπως την ορίζει ο Ίλλιτς αποσκοπεί στη μάθηση μέσω αυτοκατευθυνόμενης αγωγής. Η διεργασία της μάθησης απορρέει από τον ίδιο τον άνθρωπο, από το τι θέλει να μάθει, τι έχει ανάγκη να μάθει –όπως, όμως, το καθορίζει ο ίδιος. Είναι ο ίδιος ο άνθρωπος που επιλέγει και καθορίζει τον τρόπο, τον τόπο και την διεργασία και ως τέτοια επιλογή συνοδεύεται και από την ανάλογη εσωτερική θέληση και δέσμευση στη διεργασία αυτή.
Θεωρούμε απαραίτητο να κλείσουμε με ένα απόσπασμα από την Εισαγωγή της αμερικανικής έκδοσης, η οποία ανήκει στην εκδοτική σειρά World Perspectives (Παγκόσμιες Προοπτικές), και την υπογράφει η φιλόσοφος και συγγραφέας Ruth Nanda Anshen.
«Αποτελεί θέση των Παγκόσμιων Προοπτικών ότι ο άνθρωπος βρίσκεται σε μια διαδικασία ανάπτυξης μιας νέας συνείδησης που, παρά την τωρινή πνευματική και ηθική υποδούλωση, θα ανυψώσει τελικά το ανθρώπινο είδος πάνω και πέρα από τον φόβο, την άγνοια και την απομόνωση που το μαστίζουν τώρα. Σ’ αυτήν την αναδυόμενη συνείδηση, σ’ αυτήν την ιδέα του ανθρώπου μέσα σ’ ένα σύμπαν που θεμελιώνεται πάνω σε μια καινούργια αίσθηση της πραγματικότητας, αφιερώνεται αυτή η σειρά. […] Παρά την απεριόριστη υποχρέωση των ανθρώπων και παρά την πεπερασμένη ισχύ τους, παρά την ανένδοτη στάση των εθνικισμών και παρά το ξεσπίτωμα των ηθικών παθών που αχρηστεύθηκαν σχεδόν από την επιστημονική σκοπιά των πραγμάτων, κάτω από τον φαινομενικό αναβρασμό και την αναταραχή του παρόντος και μέσα από τις μετατροπές της δυναμικής περιόδου με το ξεδίπλωμα της παγκόσμιας συνείδησης, ο στόχος των Παγκόσμιων Προοπτικών είναι να συντελέσει στην επιτάχυνση του ρυθμού αυτής της «ατράνταχτης καρδιάς της ολοστρόγγυλης αλήθειας», και να ερμηνεύσει τα σημαδιακά στοιχεία της Παγκόσμιας Εποχής που τώρα διαμορφώνεται σαν ο καρπός της ολοφώτιστης πλέον συνέχειας της δημιουργικής διεργασίας που αποκαθιστά τον άνθρωπο στις σχέσεις του με την ανθρωπότητα, ενώ ταυτόχρονα βαθαίνει και εντείνει την επικοινωνία του με το σύμπαν.»
(Πρώτη έκδοση του βιβλίου στα ελληνικά Οκτώβριος 1976) Επιμέλεια – επιλογή αποσπασμάτων Π.
