Στον καιρό της κρίσης, όπως ήταν αναµενόµενο, διαµορφώθηκε ένα πλαίσιο συζήτησης τόσο για τα αίτια όσο και τις διεξόδους. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο προέκυψε και ένας προβληµατισµός γύρω από θεσµούς και παραδόσεις που συνδέονται µε την ιδιοπροσωπία µας, µε την ίδια την εθνική µας ταυτότητα. Παραπέµπουν, επίσης, σε προ-νεωτερικούς κώδικες αξιών, σε συστήµατα κοινωνικής συγκρότησης και πολιτισµικής έκφρασης που θα µπορούσαν, ενδεχοµένως, να µας οδηγήσουν σε άλλους δρόµους από αυτούς που έβγαλαν στην πολύπλευρη χρεοκοπία. Ενας από αυτούς τους θεσµούς του παρελθόντος, που συνδέεται και µε ζητήµατα αξιών, είναι η κοινότητα, η οποία άνθησε κατά τη διάρκεια της οθωµανικής κυριαρχίας και παρήκµασε σταδιακά µετά την απελευθέρωση. Τι ήταν, όµως, αυτή η κοινότητα;

Πού σταµατά η πραγµατικότητα και πού αρχίζει ο µύθος; Το στερεότυπο αφήγηµα στην εθνική µας ιστοριογραφία αποδίδει ούτε λίγο ούτε πολύ την επιβίωση του Ελληνισµού σε αυτόν τον θεσµό. «Κιβωτός του Ελληνισµού» έχει βαπτιστεί, άλλωστε. Με λίγα λόγια, σε συνθήκες σκληρής σκλαβιάς, οι υπόδουλοι Ελληνες, οργανωµένοι σε αυτοδιοικούµενες και σχετικά αυτόνοµες κοινότητες, κατάφεραν να διατηρήσουν την εθνική τους ταυτότητα, µε ό,τι αυτό µπορεί να σηµαίνει. Γεννιέται, ωστόσο, ένα ερώτηµα: εφόσον η σκλαβιά ήταν τόσο σκληρή, πώς επετράπη η οργάνωση και λειτουργία αυτοδιοικούµενων κοινοτήτων; Αποτελούσε αυτό µια αντίφαση του οθωµανικού συστήµατος;

Η απάντηση έχει δοθεί: το αντίθετο, ήταν µέρος της κατακτητικής λογικής του. Τα έχει πει αυτά ο Απ. Βακαλόπουλος και δεν είναι του παρόντος. Το άλλο σηµαντικό ερώτηµα είναι: οφείλει η κοινότητα την εµφάνισή της σε αυτό το σύστηµα ή άλλες είναι οι γενεσιουργές αιτίες; Η απάντηση είναι ότι το σύστηµα αυτό τις ενίσχυσε στο µέτρο που υφίσταντο και ευνόησε την ανάπτυξή τους. Σε καµία περίπτωση δεν τις δηµιούργησε. Για να θυµηθούµε τον πιο σηµαντικό Ελληνα µελετητή του φαινοµένου της κοινότητας, τον Κ. Καραβίδα, «τι σχέση έχει πράγµατι η αιώνια δηµητριακή κοινότης ως µονάς παραγωγής µε την δι’ αυτής είσπραξιν των αµέσων φόρων που τυχαίως γίνεται επί Τουρκίας;».

«Η κοινότης προϋπήρχε του κράτους, το οποίον ίσα ίσα δηµιουργήθηκε από αυτήν, καθώς και η θρησκεία και το έθνος και η γλώσσα που διαµορφώθηκαν από την εξέλιξη και τον πολλαπλασιασµό του αρχικού κυττάρου, το οποίον όµως κύτταρο για να ’ναι υγιές ποτέ δεν πρέπει να χάνει από τα µάτια του τον οργανικό λόγο της υπάρξεώς του, τις αναγκαίες ιδρυτικές του λειτουργίες που είναι επιβεβληµένες από την αρµονική σύνθεση ως µονάδος παραγωγικής (όχι ως πτωχοκοµείου λ.χ., ούτε ως διεκπεραιωτού κρατικών υποθέσεων)... Είναι η κοινότητα, µας λέει ο Καραβίδας, «βίωµα και όρος υπάρξεως» των ιδίων των παραγωγικά εργαζοµένων. Γι’ αυτό διαµορφώνεται µόνο από τα κάτω από τη ζωή, από καταστάσεις που γεννιούνται αυθόρµητα και αυτόνοµα...

Η κοινοτική αυτονοµία είναι µήτρα όχι της διεκδικητικής, αλλά της έµπρακτης βιωµατικής ελευθερίας... Ανθρωπολογικά µιλώντας, θα λέγαµε ότι η κοινότητα, όπως τη γνωρίσαµε ιστορικά, παρουσιάζει ορισµένα βασικά χαρακτηριστικά: είναι µικρής κλίµακας, βασίζεται στον πρωτογενή τοµέα παραγωγής µε συµπληρωµατικές δραστηριότητες, χαρακτηρίζεται από στενές διαπροσωπικές σχέσεις που απορρέουν από τη συγγένεια και την καθηµερινή συνάφεια, και εµφανίζει µια διακριτή από τα έξω και ισχυρή εσωτερικά συλλογική συνείδηση.

Ένα τέτοιο κύτταρο παραγωγικής και κοινωνικής συγκρότησης συνιστά και ένα πολιτισµικό γεγονός συστατικό της πολιτισµικής ταυτότητας του συνόλου αλλά και του κάθε µέλους, το οποίο γίνεται πρόσωπο µέσα από την ταύτιση µε την κοινότητα. Αυτό το µοντέλο κοινωνικής συγκρότησης και πολιτισµικής έκφρασης βρίσκεται στον αντίποδα της νεωτερικής και µετα-νεωτερικής κοινωνίας, που είναι µεγάλης κλίµακας και χαρακτηρίζεται από απρόσωπες σχέσεις και ατοµικισµό.

Σε µια τέτοια κοινωνία και σε ένα πλαίσιο παγκοσµιοποίησης µπορεί να υπάρξουν και να λειτουργήσουν κοινότητες; Η απάντηση είναι δύσκολη, αν όχι αρνητική. Μπορεί, ωστόσο, το µοντέλο να αποτελέσει πυξίδα αξιών, της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης, αν µη τι άλλο.