Μάουρο Μπονάτσι
Κυκλοφορεί και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Mauro Bonazzi «Με τα μάτια των αρχαίων Ελλήνων» (Κέδρος 2019). Ο Μάουρο Μπονάτσι διδάσκει Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο Letture.
• Ποια είναι η αξία της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας για τις μέρες μας;
Συνήθως όταν μιλάμε για τους αρχαίους, δεν κάνουμε τίποτε άλλο από το να εξαίρουμε την επικαιρότητά τους. Σε μένα όμως οι αρχαίοι Ελληνες φαίνονται ενδιαφέροντες για τον αντίθετο λόγο: επειδή είναι ανεπίκαιροι και επειδή, ακριβώς γι’ αυτό, μας βοηθούν να σκεφτούμε τα προβλήματά μας με διαφορετικό τρόπο. Ο κόσμος που μας περιβάλλει είναι πολύπλοκος, είναι τόσο ποικιλόμορφος ώστε καταλήγει να είναι ακατάληπτος. Πολύ συχνά νιώθουμε τον πειρασμό να επαναπαυτούμε στις πεποιθήσεις μας, χωρίς να ενδιαφερόμαστε πλέον για όσα υπάρχουν γύρω μας. Οι αρχαίοι Ελληνες ήταν ακούραστοι όταν επρόκειτο να εγείρουν ενοχλητικές ή παραπειστικές αμφιβολίες. Με αυτόν τον τρόπο μάς υποχρεώνουν να επανεξετάσουμε τις προτεραιότητές μας, να στοχαστούμε καλύτερα. Ο κόσμος που βλέπουμε με τα μάτια τους είναι ένας πλουσιότερος κόσμος.
• Οι Ελληνες φιλόσοφοι πραγματεύτηκαν τα πάντα, την ευτυχία, τον έρωτα, τον θάνατο, τη δικαιοσύνη. Κατά την άποψή σας σε ποιο θέμα έφτασαν στην κορυφή του θεωρητικού τους οικοδομήματος;
Δεν είναι εύκολη η απάντηση. Ισως όμως στο θέμα του θανάτου έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους. Επειδή, καθώς στοχάζονταν γι’ αυτό το θέμα, οι Ελληνες στοχάστηκαν για το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ποιο είναι το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης; Το πρόβλημα του θανάτου δεν είναι τόσο ο θάνατος καθαυτός, αλλά το γεγονός ότι φαίνεται να καθιστά την ίδια τη ζωή στερούμενη αξίας. Τι νόημα μπορεί να έχει κάτι που είναι προορισμένο να χαθεί; Ολος ο στοχασμός των Ελλήνων, όχι μόνο των φιλοσόφων, επικεντρώνεται ακριβώς στην προσπάθεια να δώσουν μιαν απάντηση σε αυτό το τόσο ανησυχητικό ερώτημα. Και, απλουστεύοντας, ποιητές και φιλόσοφοι διακρίνονται ακριβώς επειδή απαντούν διαφορετικά. Ενώ οι φιλόσοφοι προσπαθούν να μας διδάξουν να βλέπουμε την τάξη και την ομορφιά του Σύμπαντος που μας περιβάλλει, για να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε ότι και η ύπαρξή μας είναι μέρος αυτού του θαυμαστού θεάματος (και ότι επομένως δεν είναι αλήθεια ότι είμαστε ασήμαντοι), ποιητές όπως ο Ομηρος και άλλοι συγγραφείς, όπως ο Θουκυδίδης, φαίνεται να συμμερίζονται την ιδέα ότι στην πραγματικότητα το Σύμπαν που μας περιβάλλει δεν είναι φτιαγμένο για μας, ότι είναι κάτι αδιάφορο, ίσως και εχθρικό. Και επομένως καθήκον εμάς των ανθρώπων είναι να αποκοπούμε σε έναν εντελώς δικό μας χώρο. Και καθώς θα παλεύουμε για να οικοδομήσουμε έναν ανθρώπινο κόσμο, θα αποδεικνύουμε την αξία μας και θα δείχνουμε συγκεκριμένα ότι η ύπαρξή μας δεν είναι ασήμαντη. Είναι δύσκολο να πούμε ποια είναι η πιο σωστή απάντηση, επειδή και οι δύο έχουν κάποιο λόγο να επικαλούνται. Τουλάχιστον όμως μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα ποιοι είμαστε και την ένταση ανάμεσα στην επιθυμία για γνώση και στην επιθυμία για δράση, που χαρακτηρίζει την ύπαρξη των ανθρώπων. Οπως παρατήρησα προηγουμένως, οι Ελληνες είναι ενδιαφέροντες όταν μας βοηθούν να εστιάζουμε στα προβλήματα. Επειτα καθένας θα κάνει τις επιλογές του.
• Ποιο ήταν το μυστικό της ευτυχίας για τους Ελληνες φιλόσοφους;
Αν θα μπορούσαν να δουν μία από τις διαφημίσεις μας, οι Ελληνες φιλόσοφοι θα έφριτταν. Δεν το αντιλαμβανόμαστε, αλλά πολύ συχνά μέσω ακριβώς των διαφημίσεων περνούν οι ιδέες που επηρεάζουν τον τρόπο σκέψης μας. Αυτό ισχύει κυρίως για την ευτυχία, δεδομένου ότι όλες οι διαφημίσεις δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να μιλούν γι’ αυτήν (στο βάθος το μήνυμά τους είναι: τώρα είσαι θλιμμένος και η ζωή σου δεν αξίζει τίποτα. Αν αγοράσεις όμως αυτό το πράγμα, όλα θα αλλάξουν και τελικά θα είσαι ευτυχισμένος). Γιατί θα έφριτταν; Επειδή οι διαφημίσεις αποκαλύπτουν ότι για μας η ευτυχία καταλήγει να ταυτίζεται με την απόλαυση έντονων στιγμών, ισχυρών συγκινήσεων. Τι θέλουμε όμως για να δοκιμάσουμε παρόμοιες συγκινήσεις; Αν το σκεφτούμε καλά, λίγα πράγματα. Το αληθινό πρόβλημα είναι πράγματι άλλο. Οχι να απολαύσουμε κάποια ισχυρή συγκίνηση, αλλά να ζήσουμε μιαν ευτυχισμένη ζωή, δηλαδή μια ζωή ικανοποιητική στην οποία πραγματώνουμε τις δυνατότητές μας. Η ελληνική φιλοσοφία γεννήθηκε με σκοπό να βοηθήσει τους ανθρώπους να πετύχουν αυτό το αποτέλεσμα. Δεν είναι ένας εύκολος δρόμος, επειδή πολύ συχνά το ζητούμενο είναι να έχουμε το θάρρος να αλλάζουμε τις προοπτικές μας (για έναν Ελληνα φιλόσοφο μια ζωή που αναλώνεται στην επιδίωξη του πλούτου ή της ισχύος είναι μια ζωή σπαταλημένη, ακόμα και αν κάποιος κατορθώνει να γίνει πλούσιος ή ισχυρός). Είναι όμως ένας δρόμος που αξίζει τον κόπο να διανύσουμε.
• Ποιον θεωρείτε τον μεγαλύτερο Ελληνα φιλόσοφο και γιατί;
Παρακάμπτοντας τις προσωπικές συμπάθειες (εγώ για παράδειγμα είμαι παθιασμένος αναγνώστης των σοφιστών, που δεν είχαν καλή φήμη στο πέρασμα των αιώνων), η απάντηση είναι επιβεβλημένη: τον Πλάτωνα. Επειδή ακόμα και σήμερα η φιλοσοφία δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια προσπάθεια να απαντήσουμε στα προβλήματα που πρώτος ο Πλάτων έθεσε για συζήτηση. Επιπλέον θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι η σύγχρονη φιλοσοφία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προσπάθεια να αμφισβητηθεί ο Πλάτων, καταδεικνύοντας ότι οι απαντήσεις του είναι εσφαλμένες. «Να ανατρέψει τον πλατωνισμό» είναι το καθήκον της σύγχρονης φιλοσοφίας, όπως έγραφε ο Ζιλ Ντελέζ. Είναι μια ιδέα που γεννιέται με τον Νίτσε και την οποία ξαναβρίσκουμε έπειτα σε τόσο διαφορετικούς στοχαστές, όπως ο Μάρτιν Χάιντεγκερ ή ο Καρλ Πόπερ. Εξάλλου ήταν ήδη ο στόχος του Αριστοτέλη. Εν μέρει αυτή η φιλοδοξία είναι κατανοητή, επειδή πολλές από τις σημαντικότερες θέσεις του Πλάτωνα, από την επιμονή του για την αθανασία της ψυχής ώς την κριτική του προς τη δημοκρατία, φαίνονται αληθινά ασύμβατες με τον δικό μας τρόπο θεώρησης των πραγμάτων. Και ας δεχτούμε ότι οι θεωρίες του Πλάτωνα είναι εσφαλμένες. Το πρόβλημα όμως είναι ότι κανείς δεν έχει κατορθώσει ακόμα να τις «ανατρέψει» αληθινά. Σε μια πρώτη ανάγνωση φαίνεται να λέει πράγματα κοινότοπα. Κάθε φορά όμως που επιχειρούμε να τον «ανατρέψουμε», αντιλαμβανόμαστε ότι αυτός είχε ήδη προβλέψει αυτή την κριτική προτείνοντας μια παγιδευτική απάντηση. Η αναμέτρηση δεν τελειώνει ποτέ και δεν υπάρχει τίποτα πιο συναρπαστικό για έναν φιλόσοφο από αυτή τη συζήτηση από απόσταση με αυτόν τον μέγιστο στοχαστή.
• Πόσα οφείλει η σκέψη μας στην αρχαία φιλοσοφία;
Εδώ η απάντηση είναι απλή. Το έχει πει θαυμάσια ο Μπέρναρντ Γουίλιαμς: «Αυτό που η Ελλάδα κληροδότησε στη δυτική φιλοσοφία είναι η δυτική φιλοσοφία». Χωρίς ποτέ να ξεχνάμε ότι η φιλοσοφία είναι μια παράξενη άσκηση: ασχολείται πολύ συχνά με το να θέτει ερωτήματα που δεν έχουν απάντηση. Θα βρούμε ποτέ μιαν οριστική απάντηση σε ερωτήματα όπως «τι είναι η δικαιοσύνη;», «ποιο είναι το νόημα της ζωής;». Μπορούμε όμως να ζούμε χωρίς να θέτουμε αυτά τα ερωτήματα;
