[Κατεβάστε την ολοκληρωμένη, νέα έκδοση του Αγροοικολογικού Δικτύου (2019) με τίτλο:
"Η προοπτική της Aγροοικολογίας στη γεωργία. Για τη μετάβαση προς ένα πραγματικά βιώσιμο αγροδιατροφικό σύστημα"εδώ]
Η γεωργία σε κρίση
Η γεωργία βρίσκεται σε ένα σημαντικό σταυροδρόμι. Παρόλο που το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, η γεωργική παραγωγή παρουσίασε σημαντικές αλλαγές και βελτιώσεις όσον αφορά την απόδοση και, φαινομενικά, το κόστος, η επιτυχία της βασίστηκε σε παραδοχές και πρακτικές που την υποσκάπτουν. H γεωργία όπως την γνωρίζουμε σήμερα στηρίζεται στην εντατική χρήση εισροών (φυτοφάρμακα, λιπάσματα, φυτογενετικό υλικό, ενέργεια) καθώς και τη μονοσήμαντη έμφαση στην παραγωγικότητα και το κέρδος, μέσω της εκβιομηχανοποίησης και της μεγάλης κλίμακας μονοκαλλιέργειών, συνθηκες γνωστές συνολικά και ως “πράσινη” επανάσταση. Για να επιτευχθούν τα παραπάνω, υπερ-χρησιμοποιούνται και ταυτόχρονα υποβαθμίζονται εδώ και δεκαετίες φυσικοί πόροι - έδαφος, νερό, βιοποικιλότητα - ενώ καταναλωνονται μεγάλες ποσότητες από μη - ανανεώσιμα ορυκτά καύσιμα. Ταυτόχρονα, παραβλέπονται σημαντικές κοινωνικο - οικονομικές διαστάσεις του γεωργικού τομέα, όπως η φτώχεια, οι κοινωνικές ανισότητες κ.α., οι οποίες και αναγνωρίζονται πια ως οι κύριες αιτίες των επισιστικών κρίσεων, και όχι η ανεπάρκεια ή μειωμένη παραγωγή τροφίμων.
Αυτές οι αρνητικές επιπτώσεις της σύγχρονης γεωργίας είναι πλέον γνωστες. Οι επικριτικές διαπιστώσεις για το σύγχρονο σύστημα παραγωγής τροφίμων δεν περιορίζονται μόνο σε συγκεκριμένες απόψεις περισσότερο ευαισθητοποιημένων, εμπλεκόμενων μερών. Διεθνείς οργανισμοί, όπως ο FAO, ήδη αναγνωρίζουν πως οι βιομηχανικές γεωργικές πρακτικές έχουν προκαλέσει μια σαρωτική υποβάθμιση των εδαφών, των οικοσυστημάτων και βιοποικιλότητας, αυξημένη ευπάθεια σε ασθένειες και απώλεια των μέσων διαβίωσης, ενώ διαπιστώνεται και θεσμικά ότι το συγχρονο παράδειγμα εντατικής παραγωγής τροφίμων δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις και ανάγκες της νέας χιλιετίας, όπως η κλιματική κρίση[1,2,]. Επίσης, έχει πλέον αναδειχθεί το κρυμμένο κόστος της γεωργίας, σχετικά με την αποκατάσταση των περιβαλλοντικών ζημιών και της ανθρώπινης υγείας, το οποίο δεν συμπεριλαμβάνεται στις τιμές των τροφίμων και ουσιαστικά πληρώνεται από τους κρατικούς μηχανισμούς και την κοινωνία[3,4].
Η ανάγκη μετάβασης προς ένα πραγματικά βιώσιμο αγροδιατροφικό σύστημα
Η ανάγκη ενός περιβαλλοντικού εκσυγχρονισμού της γεωργίας, ώστε να καταστεί βιώσιμη και ανθετική και σε περιβαλλοντικές και οικονομικές πιέσεις, είναι επιτακτική. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90 έχει θεσμοθετηθεί η προσέγγιση της Γεωργικής Αειφορίας, με στόχο ένα αγροδιατροφικό σύστημα φιλικό προς το περιβάλλον, οικονομικά βιώσιμο & κοινωνικά δίκαιο. Η ρητορική για Αειφορία έχει υιοθετηθεί ακόμη και στο πλαίσιο της βιομηχανικής, εντατικοποιημένης γεωργίας. Εμφανίζεται συνήθως με μια προσαρμοσμένη ορολογία, ως “βιώσιμη παραγωγή” και “βιώσιμη εντατικοποίηση”. Τέτοιες προσεγγίσεις (Εικόνα 1) υποστηρίζουν ότι οι αποδόσεις μπορούν να διατηρηθούν με την απλή αύξηση της αποδότικότητας χρήσης αγροτικών εισροών (φυτοφάρμακα, λιπάσματα, άρδευση) και τη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών ενώ οι κλιματικές επιπτώσεις μπορούν να αντιμετωπισθούν με πολιτικές δικαιωμάτων ρύπων και παραγωγή βιοκαυσίμων.
Ωστόσο, οι όποιες αποσπασματικές προσπάθειες να συμπεριληφθούν βιώσιμες πρακτικές στη βιομηχανική γεωργία δεν αγγίζουν τα θεμελιώδη, διαρθρωτικά της προβλήματα. Έχει αναγνωριστεί πως οι βιομηχανικές γεωργικές πρακτικές εξακολουθούν να συνδέονται με την υποβάθμιση των φυσικών πόρων, τη διατάραξη της ακεραιότητας των οικοσυστημάτων, τη μείωση βιοποικιλότητας, τις μειωμένες υπηρεσίες οικοσυστήματος και τη δημιουργία κοινωνικής ανισότητας[5]. Προτάσεται, έτσι, μια συστημική & ολιστική προσέγγιση για τη μετάβαση προς ένα πραγματικά βιώσιμo σύστημα παραγωγής τροφίμων, με βάση την υιοθέτηση αγροικολογικών αρχών.
Η Αγροοικολογία ως επιστήμη, πρακτική και κίνημα
Ορισμοί και ιστορικό
Ο εξελισσόμενος ορισμός της Αγροοικολογίας περιλαμβάνει την “εφαρμογή οικολογικών εννοιών και αρχών για το σχεδιασμό και διαχείριση πραγματικά αειφόρων και ανθεκτικών συστημάτων τροφίμων”[7]. Επιπρόσθετα, κατανοεί και σχεδιάζει τα γεωργικά συστήματα όχι μόνο από οικολογική αλλά και μια κοινωνικο-οικονομική άποψη, οπότε και θεωρείται ως “ολιστική μελέτη της “οικολογίας” ολόκληρου του συστήματος τροφίμων, που περιλαμβάνει οικολογικές, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις”[8].
Τα θεμέλια του εννοιολογικού πλαισίου που εμπνέουν την Aγροοικολογία σήμερα, έχουν εξελιχθεί κατά την διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Η χρήση του όρου έχει πάρει ποικίλες χρήσεις και συγκλίνουσες σημασίες, τόσο σαν επιστήμη και πρακτική, ξεκινώντας από τις ειδικές εφαρμογές οικολογικών αρχών στις γεωργικές επιστήμες στις αρχές του 20ου αιώνα, όσο και σαν κοινωνικό, ακόμα και πολιτικό, κίνημα, φτάνοντας έτσι στη κοινωνική του διάσταση, με την οποία ενδύθηκε κυρίως μέσω των αγροτικών κινημάτων των πρόσφατων δεκαετιών στη Λατινική Αμερική [9,10].
Συγκεκριμένα, ο όρος Αγροοικολογία εμφανίζεται στην επιστημονική βιβλιογραφία τη δεκαετία του ’30, αναφερόμενος κυρίως στην μελέτη των βιολογικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ μεμονωμένων καλλιεργειών και διαφορετικών συνιστωσών του αγροτικού οικοσυστήματος (Εικόνα 2). Από τη δεκαετία του ‘60, ωστόσο, η επιστήμη της Αγροοικολογίας διευρύνει σταδιακά την κλίμακα ανάλυσης της (από το επίπεδο αγροτεμαχίου ή αγροκτήματος, στο σύνολο του αγροοικοσυστήματος και κατόπιν στο ευρύτερο σύστημα τροφίμων) και το πεδίο εφαρμογής (από οικολογική και αγρονομική ανάλυση σε διεπιστημονική προσέγγιση, περιλαμβάνοντας κοινωνικο-οικονομικές και πολιτικές εκτιμήσεις). Από τη δεκαετία του ’80 επίσης, αρχίσει και παρέχει ένα εννοιολογικό πλαίσιο για την προώθηση των Αγροοικολογικών πρακτικών τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και αναπτυσσόμενες χώρες, ιδίως στην Κεντρική και Νότια Αμερική. Αυτές οι πρακτικές ενέπνευσαν μια σειρά Αγροοικολογικών κινημάτων που εμφανίστηκαν και εδραιώθηκαν τη δεκαετία του '90.
Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Αγροοικολογίας είναι πως, αν και με δική της ταυτότητα, συνδέεται με κοινωνικές και άλλες επιστήμες, πέρα της οικολογίας και των γεωπονικών επιστημών, όπως η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία, η εθνο-οικολογία κ.α. Ενσωματώνει έτσι έννοιες και μεθόδους οι οποίες καθίστανται αναγκαίες για την καλύτερη κατανόηση της πολυπλοκότητας της γεωργίας, όπως αναδύεται μέσα από τις μεταβαλλόμενες κοινωνικο-πολιτισμικές συνθήκες. Επίσης, η διεπιστημονική ταυτότητα της προτάσσει μια συστημική προσέγγιση που βασίζεται στην δημιουργία γνώσης, ενώ εμπεριέχει την τάση προς μια ενοποιητική, επαναληπτική και ολιστική προσέγγιση όσον αφορά την έρευνα και εφαρμογή της.
Είναι επίσης σημαντικό να λαμβάνεται υπόψη πως η Αγροοικολογία δεν θεωρείται τόσο μια ξεχωριστή προσέγγιση και σύστημα διαχείρισης, αλλά μια “ομπρέλα” εννοιών και αρχών, με σημαντική αντιστοίχιση με άλλες προσεγγίσεις που στοχεύουν στην επίτευξη της γεωργικής αειφορίας και προσφέρουν εναλλακτικές δομές στο κυρίαρχο πρότυπο της βιομηχανικής γεωργίας. Τέτοιες προσεγγίσεις είναι η βιολογική και βιοδυναμική γεωργία, η αγροδασολογία, η γεωργία χαμηλών εισροών, η πολυλειτουργικότητα στη γεωργία, η αεικαλλιέργεια (περμακουλτούρα) η βιολογική καταπολέμηση εχθρών των καλλιεργειών κ.α.
Αρχές και πρακτικές
Η Αγροοικολογία χρησιμοποιεί, ως εφαρμοσμένη επιστήμη, βασικές οικολογικές αρχές για το σχεδιασμό και διαχείριση των καλλιεργειών και αγροκτήματος, τα οποία εκλαμβάνει ως αγροτικό οικοσύστημα (Αγροοικοσύστημα), στο οποίο υφίστανται οι ίδιες διεργασίες που πραγματοποιούνται και στα φυσικά οικοσυστήματα. Αυτές οι αρχές περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων:
i) τη διατήρηση και χρήση της αγροτικής βιοποικιλότητας (γενετική, ειδών και οικοσυστήματος/τοπίου) με τρόπο που να εκμεταλλεύεται και να ενισχύει τις ωφέλιμες βιολογικές αλληλεπιδράσεις και συνέργειες για την πρόληψη προσβολών από εχθρούς και ασθένειες μέσω διαδικασιών φυσικού ελέγχου/βιολογικής καταπολέμησης,
ii) την ανακύκληση θρεπτικών συστατικών και ενέργειας, δημιουργώντας “κλειστά” παραγωγικά συστήματα, βασισμένα σε τοπικές εισροές αντί στην εξάρτηση από αντίστοιχες εξωτερικές (φυτοφάρμακα, λίπανση κ.ο.κ.),
iii) την ορθή διαχείριση του εδάφους, μειώνοντας κατά το δυνατό την διατάραξή και αυξάνοντας την οργανική ουσία του και τις διαδικασίες βιολογικής δέσμευσης του αζώτου, εμμέσως και τη γονιμότητα και υγεία του,
iv) την, κατά το δυνατό, ενσωμάτωση τόσο φυτικής όσο και ζωικής παραγωγής, ως ζωτικά μέρη του αγροοικοσυστήματος,
v) τις γενικότερες διαδικασίες ορθολογικής χρήσης των φυσικών πόρων που να οδηγούν σε διαδικασίες αναγέννησης αντί υποβάθμισης των οικοσυστημάτων.
Επιπρόσθετα, οι βασικές έννοιες της Αγροοικολογίας, καθώς και τα χαρακτηριστικά της (Πίνακας 1) συμβαδίζουν με επιχειρήματα για την διατροφική ασφάλεια και αυτάρκεια και την βιωσιμότητα της υπαίθρου, καθώς και κοινωνικές αξίες σχετικές με: i) τη δικαιοσύνη, ισότητα και προσβασιμότητα, ii) τον τοπικό χαρακτήρα και αμεσότητα, iii) τη συν-δημιουργία γνώσης και καινοτομίας (περιλαμβάνοντας ισοδύναμα τη τοπική αγροτική γνώση όσο και την παγκόσμια επιστημονική), iv) την υπεύθυνη διακυβέρνηση, καθώς και οικονομικές / πολιτικές προσεγγίσεις όπως i) την κυκλική & αλληλέγγυα οικονομία ii) την «οικονομική διαφοροποίηση» (ποικιλομορφία οικονομικών δραστηριοτήτων) και iii) την προσέγγιση της αποανάπτυξης και της κοινωνικής οικολογίας.
Οι αγροοικολογικές αρχές συνδέονται με μία ή περισσότερες πρακτικές συμβάλλουν στην υψηλή λειτουργικότητα των αγροοικοσυστημάτων (Εικόνα 3). Κινητοποιούν, δηλαδή, οικολογικές αλληλεπιδράσεις που υφίστανται στη φύση και ενδυναμώνουν βασικές διεργασίες για τη λειτουργία του αγροοικοσυστήματος (κύκλος θρεπτικών ουσιών, ρύθμιση επιβλαβών οργανισμών, παραγωγικότητα κλπ.). Οι αγροοικολογικές πρακτικές βασίζονται στην “εντατική” γεωργική γνώση που προκύπτει τόσο μέσα από την παραδοσιακή όσο και από τη σύγχρονη επιστημονική, εντός του πλαισίου της Αγροοικολογίας. Πολλές πρακτικές και μέθοδοι (Εικόνα 4) που χαρακτηρίζονται ως αγροοικολογικές είναι ήδη γνωστές και προϋπάρχουν της Αγροοικολογίας, ως έννοια. Η αγροοικολογική επιστήμη παρέχει το συναφές εννοιολογικό πλαίσιο της επίδρασης και αποτελεσματικότητας τους καθώς αναλύει και βελτιώνει, με συμμετοχικό τρόπο, την εφαρμογή τους.
Η μετάβαση προς την αειφορία
Η μετάβαση προς πραγματικά βιώσιμα συστήματα τροφίμων είναι μια πολυεπίπεδη διαδικασία. Πραγματοποιείται σε βάθος χρόνου και με τη συμμετοχή διαφορετικών εμπλεκομένων μερών, όπως αγρότες, επιστήμονες, κέντρα λήψεων αποφάσεων, πολίτες και καταναλωτές. Έχουν αναγνωριστεί και περιγράφει τέσσερις φάσεις (Εικόνα 5) Αγρoοικολογικής μετάβασης[13]. Οι τρεις πρώτες λειτουργούν σε επίπεδο αγροοικοσυστήματος και περιλαμβάνουν: (i) την αύξηση της αποτελεσματικότητας χρήσης των εισροών, (ii) την αντικατάσταση των συμβατικών εισροών και πρακτικών με εναλλακτικές γεωργικο-οικονομικές μεθόδους, και iii) τον επανασχεδιασμό του αγροοικοσυστήματος, με βάση ένα σύνολο οικολογικών διαδικασιών. Η τελευταία φάση αναπτύσσεται σε επίπεδο ολόκληρου του αγροδιατροφικού συστήματος και περιλαμβάνει την αποκατάσταση της άμεσης σύνδεσης μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών, και την οικοδόμηση ενός συστήματος τροφίμων, τόσο τοπικού/εθνικού όσο και παγκόσμιου, με βάση τη συμμετοχή, τον τοπικό χαρακτήρα και τη δικαιοσύνη.
Οφέλη για έναν πλανήτη σε κρίση
Η έρευνα των τελευταίων δεκαετιών έχει δείξει πως η αγροοικολογική προσέγγιση παρέχει πολλαπλά οφέλη για τον αγροτικό τομέα, τόσο σχετικά με την ανθεκτικότητα σε περιβαλλοντικές/κλιματικές πιέσεις, τη βιωσιμότητα και παραγωγικότητα των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, όσο και για την ανάπτυξη της υπαίθρου. Μέσω της επισκόπησης δεκάδων ερευνών παγκοσμίως[14,15,16] διαφαίνεται πως η υιοθέτηση αγροοικολογικών στρατηγικών και μεθόδων, όπως η αναβάθμιση της αγροβιοποικιλότητας, αυξάνουν την ανθεκτικότητα στις κλιματικές πιέσεις και ελαχιστοποιούν i) την εξάρτηση από εξωτερικές συνθετικές εισροές με επακόλουθη μείωση κόστους, εξάρτησης και βλαβών στο αγροοικοσύστημα και στο κλίμα, μέσω της ανακύκλησης θρεπτικών και ενέργειας, ii) τις απώλειες ενέργειας, νερού, θρεπτικών & γενετικών πόρων με τη διατήρηση & αναγέννηση του εδάφους, των υδάτινων πόρων και της αγροβιοποικιλότητας, και iii) τη διάβρωση του εδάφους, μέσω αναγεννητικών στρατηγικών διαχείρισης του. Οι Αγροοικολογικές τεχνικές και στρατηγικές δείχνουν επίσης να βελτιώνουν σημαντικά τις αποδόσεις[17]. Συγκεκριμένα, διαπιστώθηκε μια μέση αύξηση της παραγωγικότητας κατά 79% σε 12,6 εκατομμύρια αγροκτήματα παγκοσμίως, καθώς και μια παράλληλη βελτίωση της προσφοράς σημαντικών περιβαλλοντικών υπηρεσιών. Παρόμοιες έρευνες έδειξαν επίσης αύξηση της παραγωγικότητας κατά μ.ο. 116-128%, ιδιαίτερα σε αναπτυσσόμενες χώρες[18]. Η Αγροοικολογία, παρέχει επίσης μέγιστη συμβολή στους γενικούς, θεσμικούς στόχους των Ηνωμένων εθνών σχετικά με τη βιώσιμη ανάπτυξη[19], ενώ συμβάλλει στην ανάπτυξη της υπαίθρου, καθώς αξιολογεί και προσεγγίζει τα αγροοικοσυστήματα και αγροτικές κοινωνίες, όχι με αποκλειστικό κριτήριο τα επίπεδα παραγωγής, αλλά μέσω του πολυλειτουργικού χαρακτήρα της γεωργίας, συμπεριλαμβάνοντας τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές-πολιτισμικές υπηρεσίες που προσφέρονται.
Εμπόδια για την κλιμάκωση της Αγροοικολογίας
Παρόλο που η αγροοικολογική προσέγγιση είναι πλέον μια καλά εδραιωμένη τάση, με αυξητικούς δείκτες παγκοσμίως, η ευρύτερη υιοθέτηση της έρχεται αντιμέτωπη με πολυάριθμα τεχνικά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά εμπόδια. Καθώς οι αρχές της προϋποθέτουν μια συστημική αλλαγή του αγροδιατροφικού συστήματος, έρχονται σε αντίθεση με προτεραιότητες και ιδεολογίες ιθυνόντων και κέντρων λήψης αποφάσεως, ενώ θίγουν εδραιωμένα συμφέροντα της βιομηχανικής γεωργίας και παραγωγής τροφίμων. Ως κύριοι τρόποι για να ξεπεραστούν τα εμπόδια κλιμάκωσης και ενδυνάμωσης της Αγροοικολογίας, προτάσσονται, μεταξύ άλλων, η δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για τη παροχή των κατάλληλων οικονομικών και κοινωνικών κινήτρων στους παραγωγούς, η θέσπιση ειδικών προϋποθέσεων στην παγκοσμιοποιημένη αγορά τροφίμων, καθώς και η στήριξη της Αγροοικολογικής έρευνας και εκπαίδευσης. Επίσης, βασική παράλληλη πρόκληση αποτελεί η μετουσίωση των Αγροοικολογικών αρχών και εννοιών σε τοπικά - στοχευμένες μεθόδους και πρακτικές για τη διαχείριση των φυσικών πόρων, με σκοπό την ενίσχυση της παραγωγικότητας και ανθεκτικότητας ποικίλων γεωργικών εκμεταλλεύσεων, έτσι ώστε αυτές να μπορούν να κλιμακωθούν σε ένα επίπεδο “Αγροοικολογικών περιοχών”[20], όπου και θα διεξάγεται διευρυμένα η διαδικασία μετάβασης προς μια βιώσιμη γεωργία και συστήματα τροφίμων.
Αναφορές
1. Conway, J. F., Foster, J. B., Magdoff, F., & Buttel, F. H. (2001). The agribusiness threat to farmers, food & the environment. Labour, (48), 331.
2. UNEP. (2012). 21 Issues for the 21st Century: Result of the UNEP Foresight Process on Emerging Environmental Issues. United Nations Environmental Program.
3. Tansey, G., Worsley, T., & Traill, B. (1995). The food system. Nature, 378(6552), 102-102.
4. Pretty, J. (2006). Agroecological approaches to agricultural development.
5. Bundell, K. (2002). Forgotten Farmers: small farmers, trade and sustainable agriculture. Christian Aid.
6. Duru, M., & Therond, O. (2015). Designing agroecological transitions; A review. Agronomy for Sustainable Development, 35(4), 1237-1257.
7. Gliessman, S. (1998). Agroecology: Ecological Processes in Sustainable Agriculture. Sleeping Bear. Ann Arbor Press.
8. Francis, C., Lieblein, G., Gliessman, S., Breland, T. A., Creamer, N., Harwood, R., … & Wiedenhoeft, M. (2003). Agroecology: The ecology of food systems. Journal of sustainable agriculture, 22(3), 99-118.
9. Wezel, A., Bellon, S., Doré, T., Francis, C., Vallod, D., & David, C. (2009). Agroecology as a science, a movement and a practice. A review. Agronomy for sustainable development, 29(4), 503-515.
10. Altieri Μ.Α., and Toledo, V.M. (2011). The agroecological revolution of Latin America: rescuing nature, securing food sovereignty and empowering peasants. The Journal of Peasant Studies 38 (3), 587–612.
11. Silici. L., (2014) Agroecology: What it is and what it has to offer. IIED Issue Paper. IIED, London.
12. Nicholls, C. I., Altieri, M. A., & Vazquez, L. (2017). Agroecological Principles for the Conversion of Farming Systems. Agroecological Practices For Sustainable Agriculture: Principles, Applications, And Making The Transition, 1.
13. Gliessman, S. R. (2007). Agroecology: the ecology of sustainable food systems. CRC.
14. Mijatović, D., Van Oudenhoven, F., Eyzaguirre, P., & Hodgkin, T. (2013). The role of agricultural biodiversity in strengthening resilience to climate change: towards an analytical framework. International journal of agricultural sustainability, 11(2), 95-107.
15. Altieri, M. A. (2018). Agroecology: the science of sustainable agriculture. CRC Press.
16. Holt-Giménez, E. (2002). Measuring farmers’ agroecological resistance after Hurricane Mitch in Nicaragua: a case study in participatory, sustainable land management impact monitoring. Agriculture, Ecosystems & Environment, 93(1-3), 87-105.
17. Pretty, .J (2006) Agroecological approaches to agricultural development. World Bank, Washington, DC.
18. UNCTAD and UNEP (2008), Organic Agriculture and Food Security in Africa, UNEP-UNCTAD Capacity Building Task Force on Trade, Environment and Development (UNCTAD/DITC/TED/2007/15), United Nations, New York and Geneva (p. 16)
19. FAO (2018): “Transforming food and agriculture to achieve the SDGs – 20 interconnected actions to guide decision-makers”. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, FAO.20. Wezel, A., Brives, H., Casagrande, M., Clement, C., Dufour, A., & Vandenbroucke, P. (2016). Agroecology territories: places for sustainable agricultural and food systems and biodiversity conservation. Agroecology and sustainable food systems, 40(2), 132-144.
Η προοπτική της Aγροοικολογίας στη γεωργία. Για τη μετάβαση προς ένα πραγματικά βιώσιμο αγροδιατροφικό σύστημα
Θεματική έκδοση του Αγροοικολογικού Δικτύου Ελλάδος (www.agroecology.gr)
Issue Paper by Agroecological Network of Greece
Με την υποστήριξη του Agroecology Europe Association (www.agroecology-europe.org)
With the support of Agroecology Europe Association]
Ηράκλειο, Σεπτέμβριος 2019 / Heraklion, September 2019
Αναφορά ως: Γκισάκης Β., Βακάλη Χ., Βεϊκοντής Γ., Παπαδόπουλος Π., Παπάζογλου Κ., Καλαϊτζογλου Κ., Διαλυνά Ι., Κοντελέ Β., Παλασίδης Κ., Τσίγγου Ρ., Χατζηγεωργίου Σ. (2019). Η προοπτική της Aγροοικολογίας στη γεωργία. Για τη μετάβαση προς ένα πραγματικά βιώσιμο αγροδιατροφικό σύστημα. Θεματική έκδοση του Αγροοικολογικού Δικτύου Ελλάδος, Ηράκλειο.
Cite as: Gkisakis V., Vakali C., Veikontis G., Papadopoulos P., Papazoglou K., Kalaitzoglou K., Dialina I., Kontele B., Palasides K., Tsingou. R., Chatzigeorgiou S., (2019). The prospect of Agroecology in agriculture. For the transition towards a truly sustainable agri-food system. Issue paper by Agroecological Network of Greece. Heraklion.
Επιμέλεια, φωτογραφίες και γραφήματα / Curation, photos & graphs: Β. Γκισάκης (εκτός αν αναφέρεται η πηγή) / V. Gkisakis (except if other source is mentioned)
