http://www.respublica.gr/2018/09/column/armenian-genocide/
Ιβάν Αϊβαζόφσκι – Το Ένατο Κύμα, 1850, Αγία Πετρούπολη, Ρωσικό Μουσείο
Ιστορικό πλαίσιο
«Η νεότερη ιστορία», έγραφε ο λόρδος Άκτον, «αρχίζει κάτω από την πίεση της οθωμανικής κατακτήσεως». Η Συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699) υπήρξε ένα τελικό, αποφασιστικό σημείο στροφής στη στρατιωτική ισορροπία μεταξύ της Ευρώπης και του ισλαμικού κόσμου. Δεκαέξι χρόνια πρωτύτερα οι Οθωμανοί, είχαν δείξει ότι ήταν ακόμη ικανοί να κάνουν μια ισχυρή πρόκληση στη Δύση. Μετά τη Συνθήκη του Κάρλοβιτς, η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρέθηκε συνεχώς αμυνόμενη, σπάνια ικανή να φτάσει την οπλισμένη ισχύ οποιασδήποτε ευρωπαϊκής δυνάμεως. Η ίδια περίοδος υπήρξε μάρτυρας της παραλύσεως και της μερικής αποσύνθεσης των δυο άλλων μεγάλων μουσουλμανικών αυτοκρατοριών, των Μογγόλων στην Ινδία και των Σαφαβιδών στην Περσία. Η πολιτική ακαταστασία στα κύρια μουσουλμανικά κράτη εμάρανε την οικονομική ευημερία. Ολόκληρο το δέκατο όγδοο αιώνα, οι μουσουλμανικές οικονομίες έφθιναν παντού κάτω από την ευρωπαϊκή πίεση. Τίποτα στο παρελθόν δεν είχε προπαρασκευάσει τον μουσουλμανικό κόσμο για τέτοιες συμφορές. Ως το τέλος του 17ου αιώνα, η έκβαση της μακράς συρράξεως μεταξύ του Ισλάμ και της Χριστιανοσύνης έτεινε γενικά να ευνοήσει τη μουσουλμανική υπόθεση. Αυτό άλλωστε αναμενόταν από τους οπαδούς του Αλλάχ, του οποίου ο προφήτης Μωάμεθ διεκήρυττε ότι η νίκη στη μάχη εναντίων απίστων ήταν σαφής μαρτυρία και διαβεβαίωση της θείας εύνοιας. Η απότομη στροφή της πορείας της ιστορίας έφερε τους μουσουλμάνους αντιμέτωπους με ένα απελπιστικό και άλυτο πρόβλημα. Τους είχε εγκαταλείψει ο Αλλάχ; Αν ναι; Γιατί; Και όποια κι αν ήσαν τα πταίσματα των πιστών, πώς ήταν δυνατό ο Θεός να ευνοεί τους Χριστιανούς;1
Στην πραγματικότητα οι συχνές ανταρσίες στο εσωτερικό της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι ανατροπές βεζίρηδων, οι πολυάριθμες λαϊκές εξεγέρσεις και οι στάσεις των γενίτσαρων σε συνδυασμό με τις συνεχείς συμφορές στον πόλεμο εναντίων ευρωπαϊκών δυνάμεων, απέσπασαν τους σουλτάνους από τις προσπάθειες που χρειάζονταν για να ενισχύσουν τη στρατιωτική τους οργάνωση. Κατά συνέπεια η λεγόμενη Μεταρρύθμιση έμεινε θνησιγενής. Η μεγάλη πλειονότητα των μουσουλμάνων βρισκόταν σε μια κατάσταση καταληψίας, ανίκανη ν’αντιμετωπίσει, είτε διανοητικά είτε στην πράξη, τις νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν από την ευρωπαϊκή στρατιωτική και πολιτιστική υπεροχή.
Μετά την κρίση των Νέων Οθωμανών του 1873-1878 και τον θάνατο του Φουάτ πασά και του Ααλή πασά, του λεγόμενου και «πονηρού βεζίρη» (1871) η επιθυμία κάποιων για δημοκρατική μεταρρύθμιση αποδείχτηκε μια αφελής πεποίθηση. Ακολουθεί ένα ιδιαίτερα σκοτεινό πολιτικό και δημοσιονομικό χάος, όπου από μια ομάδα διακεκριμένων Οθωμανών πολιτικών ανοίγεται η λεγόμενη Συνταγματική επανάσταση2. Μέχρι που φτάνουμε στην απαρχές του κεμαλισμού και στους πρώτους Νεότουρκους, οι οποίοι έχοντας κατανοήσει την αποτυχία και τις αιτίες της ολοκληρωτικής ήττας της οθωμανικής αυτοκρατορίας έχουν ήδη στραφεί στη μελέτη της δυτικής σκέψη και φιλοσοφίας. Η συμβολή της καρτεσιανής φιλοσοφίας στη γενοκτονία των Αρμενίων είναι το αντικείμενο με το οποίο καταπιάνεται η Siobhan Nash-Marshall στο βιβλίο της The Sins of the Fathers: Turkish Denialism and the Armenian Genocide3. (το πρώτο από την τριλογία της Marshall που είναι αφιερωμένη στην «Προδοσία της Φιλοσοφίας»). Για την καθηγήτρια φιλοσοφίας του Manhattanville College της Νέας Υόρκης, η γενοκτονία των Αρμενίων δεν είναι καθόλου αποκομμένη από το σήμερα, αντιθέτως αποτελεί εμβληματική ένδειξη της τεράστιας κρίσης που περνάει η δυτική σκέψη.
Η φιλοσοφία έχει ματωμένα «χέρια»
Για την Marshall η φιλοσοφία έχει διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στη γενοκτονία των Αρμενίων, αλλά και στην μετέπειτα άρνησή της από τους Τούρκους. Η φιλοσοφία, λέει, έχει ματωμένα «χέρια» και πίσω από αυτό το αίμα βρίσκεται ο καρτεσιανός Διαφωτισμός. Όταν μιλάμε για καρτεσιανό Διαφωτισμό, εννοούμε έναν σαφή διαχωρισμό του κόσμου της λογικής από τον υλικό κόσμο, του κόσμου της εμπειρίας από εκείνον της σκέψης. Η προσέγγιση του Καρτέσιου ήταν πράγματι καταστροφική και σε συνδυασμό με ορισμένα στοιχεία του Διαφωτισμού, αλλά και της Γαλλικής Επανάστασης, η φιλοσοφία παύει να είναι η αγάπη για τη σοφία, και γίνεται ένα δημιουργικό μέσο, ένα εργαλείο για να αλλάξει ο κόσμος. Fichte, Herder, Bentham, Hegel, Marx: σχεδόν όλη η σκέψη του δέκατου ένατου αιώνα έχει ως πρωταρχικό σκοπό να μετατρέψει τον κόσμο σε κάτι άψογο και τέλειο. Ώσπου φτάνουμε στη γενοκτονία, η οποία δικαιολογείται, τόσο «λογικά» όσο και απολύτως φρικιαστικά, μέσα από ένα συγκεκριμένο όραμα για τον κόσμο4.
Για κάποιους η Siobhan Nash-Marshall είναι η νέα Hannah Arendt. Μάλιστα σε πρόσφατη συνέντευξή της δεν το αρνήθηκε, ωστόσο ασκεί κριτική στην Arendt για ένα πράγμα: ότι δεν έφτασε μέχρι τη ρίζα του προβλήματος της γενοκτονίας. Για την Nash-Marshall η ρίζα της γενοκτονίας βρίσκεται στον «πρωταγορισμό» του Καρτέσιου. Για να μας δώσει να καταλάβουμε τί εννοεί με αυτό τον «καρτεσιανό πρωταγορισμό», μας καλεί να θυμηθούμε την ιστορία τον Bruce Jenner, του ολυμπιονίκη στο δέκαθλο, ο οποίος μία μέρα αποφάσισε να πει στον κόσμο δημοσίως ότι αισθάνεται γυναίκα. «Εγώ ειλικρινά ένιωσα βαθιά προσβεβλημένη» λέει η Nash-Marshall. Και συνεχίζει: «τι σημαίνει «αισθάνομαι γυναίκα για τον Jenner;». Είχε ποτέ ο Jenner έμμηνο ρύση; Ιδού, σήμερα μετράει μόνο αυτό που κάποιος νομίζει, όχι αυτό που είναι. Εάν νομίζετε ότι είστε γυναίκα, τότε είστε. Αλλά το να σκεφτεί κανείς ένα πράγμα, δεν σημαίνει ότι είναι αυτό το πράγμα, γιατί ο άνθρωπος -εξού και ο «πρωταγορισμός»- δεν είναι μέτρο όλων των πραγμάτων». Πράγματι σε αντίθεση με τον δημοκρατικό «πρωταγορισμό» της αρχαιότητας5, με τον Καρτέσιο αρχίζουμε να μιλάμε για έναν βουλησιαρχικό «πρωταγορισμό». Θα λέγαμε ότι κατ’ουσίαν ο Καρτέσιος είναι η αποθέωση της βούλησης για κυριαρχία, η αποθέωση του homo faber.
Επιτέλους φαίνεται ότι φτάσαμε σε εκείνη την εποχή που πρόβλεπε ο Καρτέσιος όπου ο άνθρωπος θα κάνει χρήση «της ισχύος και της δράσης της φωτιάς, του νερού, του αέρα, των αστεριών και όλων των άλλων σωμάτων» ακριβώς όπως με τα εργαλεία των τεχνιτών, ώστε να γίνει ο κύριος της φύσης6.
Η Hanna Αrendt στο The Life of the Mind (σ.16) 7 αναφερόμενη στους συνεχιστές του Καντ και ιδίως στον Heidegger, γράφει: «ακολουθώντας το καρτεσιανό ιδεώδες της απόλυτης βεβαιότητας, σαν να μην υπήρξε ποτέ ο Καντ, πίστευαν ότι τα αποτελέσματα των συλλογισμών τους είχαν την ίδια εγκυρότητα με τα αποτελέσματα των γνωστικών διαδικασιών». Ο Καρτέσιος θεωρεί όλες τις προβλέψεις -σε ό,τι έχει να κάνει με το κοινωνικό και το πολιτικό πεδίο- ως ισάξιες και αυτούσιες με τις σκέψεις μας. Είναι επομένως μοιραίο αυτή η εργαλειακότητα να οδηγήσει σε πανωλεθρίες. Για εμάς είναι σαφές ότι δεν γίνεται να κατανοήσουμε τη γενοκτονία και τον ολοκληρωτισμό χωρίς τη φιλοσοφία του Καρτέσιου.
Οι απαρχές της γενοκτονίας
Από τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα -μετά την διεκδίκηση της ανεξαρτησίας της Ελλάδας- για την Οθωμανική Αυτοκρατορία το πρόβλημα και κυρίαρχος εφιάλτης της, γίνεται η κατασκευή μιας δικής της ταυτότητας, της Τουρκικής. Η Αρμενία αποτελεί μεγάλο εμπόδιο στη δημιουργία της λεγόμενης πατρίδας (vatan). Για να υπάρξει μια vatan, η Αρμενία πρέπει να εξαφανιστεί. Θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι οι Νεότουρκοι, άμεσα υπεύθυνοι για τη γενοκτονία των Αρμενίων8, έχουν κατηχηθεί και γαλουχηθεί από τη δυτική φιλοσοφία του δέκατου ένατου αιώνα. Έτσι πιστεύουν ότι έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα να χτίσουν ένα κόσμο κατ ‘εικόνα και ομοίωση της ιδέας τους. Έναν κόσμο που θεωρούν ότι τους αξίζει, με κάθε τρόπο και με κάθε μέσο.
Οι πρώτες μαζικές δολοφονίες Αρμενίων καταγράφονται το 1908, ωστόσο όλα είχαν αρχίσει ήδη από 1878, μετά το Κογκρέσο του Βερολίνου που αποκαθιστά την ειρήνη του Αγίου Στεφάνου που υπέγραψε η Ρωσία, ως νικητής επί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα Βαλκάνια έτσι εισέρχονται υπό ρωσική και ευρωπαϊκή επιρροή/τροχιά, η Αρμενία κερδίζει κάποιες παραχωρήσεις και υποσχέσεις για μεταρρυθμίσεις που όμως δεν υλοποιήθηκαν ποτέ. Οι μαρτυρίες του Άγγλου προξένου Fitzmaurice, ο οποίος αναφέρει τις σφαγές εναντίον των Αρμενίων από τον σουλτάνο Abdul Hamid II και πολλές άλλες επιστολές από το 1878 έως το 1915 προς τις γαλλικές και τις βρετανικές κυβερνήσεις, δείχνουν, ότι η Ευρώπη γνώριζε τί συνέβαινε, εδώ και 37 χρόνια, στο λαό των Αρμενίων. Η Marshall υποστηρίζει ότι για λόγους καθαρά «realpolitik» η Ευρώπη δεν έκανε απολύτως τίποτα και ότι μόνο το Βατικανό, με τον Πάπα Βενέδικτο τον XV, προσπάθησε, ανεπιτυχώς, να αποτρέψει τη γενοκτονία των Αρμενίων.
Αξίζει να σκεφτούμε ότι η Αρμενία ήταν το πρώτο χριστιανικό έθνος σε αυτή την περιοχή του κόσμου. Οι ιστορικοί λόγοι, ωστόσο, χρονολογούνται ήδη από το 1717, όταν ο Δόγης της Βενετίας παραχωρεί το νησί του San Lazzaro στους Αρμένιους. Τότε ο Ηγούμενος Mechitar θα καταρτίσει την πρώτη γραμματική της Αρμενικής γλώσσας. Από εκεί και έπειτα αρχίζει μια βαθιά και μακρόχρονη εκπαιδευτική πορεία που θα οδηγήσει την Αρμενία -στις αρχές του εικοστού αιώνα- να έχει αντιμετωπίσει πλήρως τον αναλφαβητισμό, πράγμα που η υπόλοιπη Δύση δεν είχε ακόμη κατορθώσει. Όπως ήταν αναμενόμενο, αυτή η μεγάλη πολιτιστική ανθοφορία είχε και τα ανάλογα οικονομικά αποτελέσματα. Το 1915 περίπου το 80% της οθωμανικής οικονομίας βρισκόταν σε χριστιανικά χέρια. Αυτό το γεγονός ενοχλούσε ιδιαίτερα τους Νεότουρκους, ήταν ένα πραγματικά μεγάλο αγκάθι και εμπόδιο στα σχέδιά τους.
Στο βιβλίο της η Marshall, μελετώντας τις απογραφές, υποστηρίζει ότι περίπου 3,7 εκατομμύρια χριστιανοί, το 74% του πληθυσμού της Ανατολίας και των ανατολικών επαρχιών, εκτελέστηκαν ή απελάθηκαν – εκείνα τα χρόνια, μεταξύ του 1914 και 1927. Στην ερώτηση: «γνωρίζουμε ακριβώς τους συνολικούς αριθμούς της γενοκτονίας των Αρμενίων;» απαντά: «θα απαντήσω με μια ερώτηση: τί γνωρίζουμε για τους νεκρούς στα σταλινικά Γκουλάγκ; Τι γνωρίζουμε για τις μαζικές δολοφονίες κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του Μάο; Με μαθηματική ακρίβεια, σχεδόν τίποτα. Οι απογραφές και οι στατιστικές γίνονται στοιχεία του πολιτικού αγώνα: μπορούμε μόνο να εκτιμήσουμε κατά προσέγγιση τους αριθμούς. Μην ξεχνάμε ότι η απογραφή στην Τουρκία, στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε ανά θρησκευτική πίστη: μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών, έτσι υπάρχουν τουλάχιστον επτά διαφορετικές απόψεις. Ωστόσο το πραγματικό ερώτημα, είναι: «ποιοι είναι οι Τούρκοι; Ως τι αναγνωρίζουν τον εαυτό τους; Σε ποια πολιτιστική, γαστρονομική, μουσική ή καλλιτεχνική ταυτότητα ανήκουν; Η αλήθεια είναι ότι η Τουρκία, χθες όπως και σήμερα, είναι ένα πραγματικό μωσαϊκό, απολύτως ασύνδετων μεταξύ τους στοιχείων».
Αν κανείς αμφιβάλει για τις μαρτυρίες των υπαλλήλων της Νίαρ Ιστ Ριλίφ σχετικά με τις θηριωδίες που διέπραξαν οι Τούρκοι στη Μικρά Ασία από την ανακωχή του 1918 και μετά, δεν έχει παρά να διαβάσει τα ακόλουθα επίσημα τουρκικά τηλεγραφήματα, που αναφέρονται στις σφαγές και στην εκτόπιση των Αρμενίων το 1915-1916. Αυτά τα τηλεγραφήματα είχαν σταλεί από τον Ταλαάτ Πασά, υπουργό των Εσωτερικών και αργότερα μεγάλο βεζίρη την εποχή εκείνη, και απευθύνονταν προς την τουρκική νομαρχία του Χαλεπίου. Γράφει ο Bierstadt9: «Αμφιβάλω αν στα χρονικά της παγκόσμιας ιστορίας υπάρχει περισσότερο αποτρόπαιη καταγραφή διωγμών και εγκλημάτων και πιο ενοχοποιητική απόδειξη της απαίσιας και αμείλικτης νοοτροπίας των σύγχρονων Νεότουρκων, που κρύβονται τώρα πίσω από το προσωπείο του κεμαλισμού».
9 Σεπτεμβρίου 1915: «Πρέπει να εκκαθαριστούν όλοι».
15 Σεπτεμβρίου 1915: «Όχι τύψεις συνείδησης».
15 Σεπτεμβρίου 1915: «Στην έρημο» (αφορά την εκδίωξη στην έρημο κάθε Αρμένισσας, παντρεμένης με τους λεγόμενους ανθρώπους του «λαού» ή ακόμη και με αξιωματούχους).
18 Νοεμβρίου 1915: «Οι συνήθεις μέθοδοι πρέπει να αποκρύπτονται».
1 Δεκεμβρίου 1915: «Η ανεκτικότητα είναι ασυγχώρητη».
29 Δεκεμβρίου 1915: «Πρέπει να εκκαθαριστούν όλοι».
4 Ιανουαρίου 1916: «Η διάθεση των πτωμάτων» (αφορά την άμεση ταφή των πτωμάτων, διότι ξένοι αξιωματικοί τα φωτογράφιζαν κατά μήκος των δρόμων).
6 Ιανουαρίου 1916: «Στην εξορία χωρίς ενδιάμεσο σταθμό».
16 Ιανουαρίου 1916: «Απαιτούνται ταχέα αποτελέσματα».
Ο τρόπος με τον οποίο αυτά τα έγγραφα περιήλθαν στα χέρια των Συμμάχων παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Όταν το φθινόπωρο του 1918, οι Τούρκοι αντιλήφθηκαν ότι η κατάρρευσή τους και η σύντομη κατάληψη της χώρας τους από τους Συμμάχους ήταν αναπόφευκτη, κατέστρεψαν σχεδόν όλα τα ενοχοποιητικά έγγραφα που αφορούσαν αυτή την περίοδο. Οι επαρχιακοί αξιωματούχοι μιμήθηκαν τον παράδειγμα των υπουργών. Αλλά σε μερικά μέρη, εξαιτίας της αστραπιαίας προέλασης των δυνάμεων του λόρδου Άλεμπι, δεν υπήρχε χρόνος για πλήρη καταστροφή των τραγικών αρχείων, ενώ οι κατώτεροι αξιωματικοί που έμειναν πίσω κρατούσαν στην κατοχής τους ενοχοποιητικά ντοκουμέντα. Κάτι παρόμοιο έγινε στο Χαλέπι, όπου ένας Τούρκος αξιωματούχος της τοπικής υπηρεσίας εκτοπιζομένων αποκάλυψε μια σειρά τηλεγραφημάτων, των οποίων μια επιλογή είναι και τα ανωτέρω. (ανατύπωση από την Daily Telegraph της 29ης Μάιου 1922)10.
Στην συνέχεια ο Χίτλερ υιοθέτησε ως πρότυπο την τουρκική (υπερ)απόδοση της γενοκτονίας των Αρμενίων, αναπαράγοντας αυτή τη «μέθοδο» με τους Εβραίους. Εδώ πρέπει να ειπωθεί ότι η πολιτική κατά των Αρμενίων, στη Γερμανία, αρχίζει στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν μια μαζική δημοσιότητα δείχνει τους Αρμένιους ως τους «Εβραίους της Ανατολής», σαν «παθογόνους ιούς». Φυσικά η Γερμανία είχε επεκτατικούς στόχους προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία και μεγάλο ενδιαφέρον να διαπομπεύσει τους Αρμένιους. Όσο για τον Χίτλερ, φυσικά, βλέπει στη γενοκτονία των Αρμενίων μια ήδη υλοποιημένη δυνατότητα. Εάν οι Τούρκοι το είχαν κάνει «σωστά», ακόμα και ο Χίτλερ θα μπορούσε να επαναλάβει την ίδια φρίκη και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερους κινδύνους. Οι αναλογίες είναι συγκλονιστικές: στον Ναζισμό, για παράδειγμα, έχει ιδιαίτερη σημασία το «βιολογικό μοτίβο» πράγμα που έχουν υιοθετήσει πλήρως οι Νεότουρκοι, κατά την εποχή του αχαλίνωτου Δαρβινισμού. Οι Τούρκοι, ως καλοί απόγονοι του γερμανικού και γαλλικού υλισμού, άρχισαν να καταμετρούν κρανία προκειμένου να δείξουν σε όλους (και στους δυτικούς) ότι μόνο αυτοί ήταν οι αληθινοί αυτόχθονες της Τουρκίας. Ο Νεότουρκοι έφτασαν στο αποκορύφωμα της ύβρεως με την εκκαθάριση όλων, χωρίς καμία εξαίρεση, των παιδιών (συμπεριλαμβανομένων των ορφανών Αρμενόπουλων), χωρίς να επιτραπεί οποιαδήποτε πρόφαση να προστατευτούν από τον ντόπιο πληθυσμό που δεν άντεχε στο θέαμα των σφαγών τους11. Μια κολοσσιαία Ύβρις που ακόμη ζητά Κάθαρση μέσα από την παραδοχή και την αναγνώριση της αλήθειας στο παγκόσμιο δημόσιο φως. Βέβαια πρέπει να ειπωθεί ότι η εν λόγω γενοκτονία, ως έγκλημα του Διεθνούς Ποινικού Δικαίου, αν και υπάγεται πλέον στο δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου της Ρώμης (ICC – Rome Statute, άρθρο 6: https://www.icc-cpi.int/
Ανάγωγα:
Κι ας έχει ειπωθεί χιλιάδες φορές, θα το επαναλάβουμε: η σημερινή κρίση είναι συστημική και βαθιά αξιακή. Όλα τα μεγάλα πράγματα βρίσκονται σε κρίση. Οι κυβερνήσεις, οι πολιτικοί, οι διανοούμενοι, όλοι τους αποδεικνύονται εντελώς ανίκανοι να ανταποκριθούν σε τούτη την γενικευμένη κατάσταση παρακμής. Σήμερα ο δυτικός κόσμος μοιάζει να μην έχει κάποιο νόημα (μίτο της Αριάδνης) να πιαστεί. Ας δούμε τί συνέβη μετά την παγκόσμια πτώχευση των αμερικανικών τραπεζών το 2008. Τι έγινε με την έννοια της απόδοσης δικαιοσύνης, της κάθαρσης και της λήψης μέτρων; Απολύτως τίποτα. Αντιθέτως στους μεγάλους διοργανωτές/σκηνοθέτες απονεμήθηκαν και μπόνους, ως βραβεία. Αυτό γιατί πλέον δεν μετρούν οι ιδέες σε συνάρτηση με τα αποτελέσματα και τις συνέπειες που επιφέρουν στην πράξη. Μετράει μόνον η πρόθεση -και στην περίπτωση αυτή η πρόθεση, δεν είναι κάτι άλλο παρά τα περισσότερα κέρδη, επομένως όλα είναι σωστά καμωμένα. Ο δυτικός κόσμος αδυνατεί να υπερβεί τις ιδεοληψίες που πηγάζουν από τις ιδεολογίες, έτσι διαμέσου ορισμένων φανατικών και ημιμαθών συνεχίζει να αποκρύπτει την αλήθεια, είτε με αναίσχυντους ιστορικούς αναθεωρητισμούς, είτε με χυδαίες γενικεύσεις, είτε ακόμη με την δικαιολόγηση, για ιδεολογικούς λόγους, φρικιαστικών εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας από κάθε λογής καθεστώτα (φασιστικά, κομμουνιστικά, ναζιστικά…).
Σήμερα οι επιπτώσεις και τα συμπτώματα μιας γενικευμένης, μηδενιστικού χαρακτήρα, παρακμής στην Δύση γίνονται όλο και πιο προφανή, ειδικά στους νέους. Οι νέοι άνθρωποι στον Δυτικό κόσμο δεν είναι πλέον ντροπαλοί, όπως πολλοί από εμάς, στο παρελθόν: σήμερα είναι φοβισμένοι, σχεδόν τρομοκρατημένοι -όσο κι αν προσπαθούν να το κρύψουν. Θεωρούν ότι ο κόσμος είναι κάτι το κακάσχημο, απολύτως άδικο και κακό που θέλει να τους «βγάλει από τη μέση». Πολλοί μάλιστα πιστεύουν ότι δεν υπάρχει χώρος γι’ αυτούς στον κόσμο, και ότι η μόνη λύση είναι η καταστροφή ή η αυτοκαταστροφή. Αξίζει να δούμε την αύξηση του αριθμού των νεαρών δυτικών που αυτοκτονούν, ή που οδηγούνται σε παράλογες πράξεις ψυχικού και σωματικού αυτοτραυματισμού. Η φρικιαστική αντίθεση σημειώνεται στην αντίπερα όχθη με πολλούς νέους να στρατολογούνται υπό τη σημαία του Ισλαμικού Κράτους και του Τζιχαντισμού και στη Δύση με πολλούς νέους να πλήττουν με τα smartphones στα χέρια. Ταυτόχρονα σημειώνονται παράλογες εξάρσεις βίας για ασήμαντους λόγους και διαφωνίες. Παρουσιάζεται μια διόγκωση του φαινομένου πλήξη, η οποία δεν έχει καμία σχέση με την ανία του 17ου αιώνα που περιγράφεται μέσα από μυθιστορήματα όπως το Επικίνδυνες Σχέσεις του Πιερ Σοντερλό ντε Λακλό. Πρόκειται για μια «ιδανική» κατάσταση απόλυτης απάθειας και χασίματος στον ψηφιακό κόσμο που οδηγεί στην μη-εμπλοκή στον πραγματικό.
Επιστρέφοντας στην άρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει την γενοκτονία των Αρμενίων, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια αναλογία. Η άρνηση αυτή συνάδει με την εποχή μας όπου βασιλεύει η μετά-αλήθεια (post-truth era). Η άρνηση της γενοκτονίας των Αρμενίων από τον Ερντογάν, είναι απολύτως απαραίτητη στην επίπλαστη τουρκική ταυτότητα: το να αναγνωριστεί η πραγματικότητα των γεγονότων, θα μπορούσε να οδηγήσει στο τέλος της κυβέρνησής του και στην αποσύνθεση της σημερινής Τουρκίας. Είπαμε άλλωστε ότι δεν μετράνε τα γεγονότα και η αλήθεια, αλλά οι προθέσεις, ο πραγματικός κόσμος δεν έχει καμία σημασία, διότι εδώ πρόκειται για καρτεσιανό Διαφωτισμό! Η ιδέα ενός τουρκικού έθνους εννοούμενου ως ενός οργανικού σώματος, του οποίου η επιβίωση θα εξαρτάται από τη συνεχή εκκαθάριση των «προδοτικών κυττάρων» (διαφορετικές γλωσσικές, θρησκευτικές και πολιτικές ομάδες) και από μια συνεχή κινητοποίηση κατά της «δύναμης και της πονηριάς» των εχθρών, έτσι όπως την αντιλαμβανόταν ο κεμαλισμός και οι Νεότουρκοι μπορεί να διαιωνιστεί με τίμημα μια συνεχή βία12. Με άλλα λόγια αυτό που ξεκίνησε με απάνθρωπη βία, δηλαδή η επίπλαστη εθνική ταυτότητα της Τουρκίας, απαιτεί βία – για να διατηρείται ζωντανή η ψευδαίσθηση. Όμως όσοι αποφασίζουν να ζουν μέσα στο ψέμα, αργά ή γρήγορα θα αναγκαστούν να υποστούν και τις αντίστοιχες συνέπειες. Συνέπειες που στην περίπτωση της σύγχρονης Τουρκίας, πέρα από την χρεοκοπία, μπορεί να είναι η διάσπασή της σε μικρότερα τμήματα τα οποία, ενδεχομένως, θα διαθέτουν περισσότερη αλήθεια. Αλήθεια η οποία μπορεί να εκφράζεται μέσα από έναν υψηλότερο βαθμό εσωτερικής πολιτισμικής, οικονομικής και πολιτικής ομοιογένειας. Άλλωστε δεν πρέπει να αγνοούμε την εξέλιξη του ισχυρού ισλαμιστικού κινήματος στην Τουρκία. Ο Reiner Herman 13 σημειώνει ότι το Ισλάμ στην Τουρκία ακολούθησε διαφορετική πορεία από ό,τι σε άλλες περιοχές του ισλαμικού κόσμου –λ.χ. στο Ιράν ή στην Αλγερία-, με επίσημες κατευθύνσεις τις εξής: α) επίσημο κρατικό Ισλάμ, β) αλεβιτικό Ισλάμ, γ) ταγματικό Ισλάμ. Το αραβικό Ισλάμ το ανανέωσαν κορυφαίοι θεολόγοι, ενώ το πολιτικοποίησαν κοσμικοί ακτιβιστές. Στην Τουρκία, αντιθέτως ήταν οι περιοδεύοντες κήρυκες, οι οποίοι προέρχονταν από τον κόσμο των μυστικών ισλαμιστικών ταγμάτων, που όχι μόνο ανανέωσαν το Ισλάμ, αλλά και το πολιτικοποίησαν με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το κείμενο αυτό γραφόταν την ημέρα (30/08/2018) όπου οι γείτονές μας εόρταζαν την επέτειο της νίκης τους επί των Ελλήνων, την λεγόμενη «Ημέρα της Νίκης» του Κεμάλ Αττατούρκ επί του ελληνικού στρατού. Ενώ δεν πιστεύουμε ότι η ηγεσία της Τουρκίας θα αποκτήσει ποτέ αριστοτελική σωφροσύνη, θέλουμε να ελπίζουμε ότι ο Ερντογάν -ο οποίος παρουσιάζει ανησυχητικά σημεία εγωπάθειας και αυταρχισμού- θα πειστεί, ότι είναι προτιμότερη, για όλους (πρωτίστως για τους Τούρκους), μια φιλειρηνική και συνετή διακυβέρνηση σαν αυτή, ορισμένων σουλτάνων του παρελθόντος (όπως ο Βαγιαζήτ Β΄). Πάντως η ειρωνεία, σε πολλές περιπτώσεις, είναι και τραγική, έτσι ο Ολλανδός Ρυκώ, έγραφε κατά τον 17ο αιώνα:
Αν κανένας εξετάσει την όλη σύνθεση της Τουρκικής Αυλής, θα βρει ότι είναι μια φυλακή και ένα κάτεργο δούλων που διαφέρει από τα άλλα κάτεργα κατά το ότι εδώ οι κατάδικοι είναι φυλακισμένοι μέσα στα στολίδια και στο φανταχτερό παρουσιαστικό.
Ενώ ο Έντουαρντ Γκίμπον έγραψε:
Στη ρωμαλέα περίοδο της οθωμανικής κυβερνήσεως, οι ίδιοι οι Τούρκοι ήταν αποκλεισμένοι από όλες τις πολιτικές και στρατιωτικές τιμές και μια δουλική τάξη, ένας τεχνητός λαός, ανατρεφόταν με την πειθαρχία της αγωγής να υπακούει, να κατακτά και να διοικεί.
Το πρόβλημά μας, ωστόσο, βρίσκεται στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και γενικά στον δυτικό κόσμο, ο οποίος πλέον δεν ενδιαφέρεται αν ζει σε μια κατάσταση αντίθετη με την αλήθεια, δίχως νόημα. Όμως το μή νόημα είναι μια άβυσσος που καταπίνει τα πάντα, δίχως αυτό δεν υπάρχει δικαιοσύνη. Ας θυμηθούμε τα λόγια της Βέιλ: «Η δικαιοσύνη, η αλήθεια και η ομορφιά είναι επομένως αδελφές και σύντροφοι» (Weil 2005, p.93). Δίχως αλήθεια δεν υπάρχει ούτε η δικαιοσύνη, ούτε το ωραίο. Γιατί η αλήθεια είναι το νόημα και το νόημα βασίζεται σε αλήθειες. Καταλήγοντας, μπορεί να μην γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των θυμάτων της ανθρώπινης ύβρεως, αλλά υπάρχει κάτι που είναι καταγεγραμμένο στην ιστορία της ανθρωπότητας με ακρίβεια μαθηματική: κράτη και αυτοκρατορίες ολόκληρες διαλύθηκαν και λαοί εξαφανίσθηκαν από το χάρτη όταν χάθηκε η αλήθεια και η δικαιοσύνη.
1Paul Coles, Οι Οθωμανοί στην Ευρώπη, εκδ. ΔΕΚ/ΓΕΣ, Αθήνα 1985.
2Erik J. Zürcher, Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2004.
3Siobhan Nash-Marshall, The Sins of the Fathers: Turkish Denialism and the Armenian Genocide. 2018.
4ό.π.
5«Για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος», υποστήριζε με σθένος ο Πρωταγόρας «για όσα υπάρχουν, ότι υπάρχουν, και για όσα δεν υπάρχουν, ότι δεν υπάρχουν». Οι πολίτες της Αθήνας ήταν επομένως αυτεξούσιοι να αποφασίζουν μόνοι τους για τη ζωή τους. Ασφαλώς αυτό δεν ισοδυναμούσε με μια κατάσταση όπου ο καθένας έλεγε ό,τι του κατέβαινε, άλλωστε για την αποφυγή αυτού του ενδεχομένου – αλλά και της δημαγωγίας – είχε εφευρεθεί ο θεσμός της γραφής παρανόμων. Η γραφή παρανόμων επέτρεπε σε οποιοδήποτε πολίτη να καταγγείλει οποιαδήποτε πρόταση προς την εκκλησία του δήμου η οποία ήταν ενάντια στο κοινό συμφέρον ή ερχόταν σε αντίθεση με παλαιότερους νόμους. Δείτε σχετικά «Παρρησία και Δημοκρατία», Respublica.gr 2016.
6Simone Weil: An Anthology, Penguin Modern Classics, σελ. 172.
7Hannah Arendt, The Life Of The Mind, A Harvest Book, New York. 1978.
8Edward Hale Bierstadt, Η Μεγάλη Προδοσία – Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στη Μικρασιατική Καταστροφή και στη Συνθήκη της Λοζάνης, εκδ. Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 1997.
9ό.π.
10ό.π.
11ό.π.
12Hamit Bozarsaln, Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκίας – Από την επανάσταση των Νεότουρκων μέχρι σήμερα, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2008.
13Rainer Herman, “Political Islam in Secular Turkey”, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol 14, Nr. 3. July 2003, 265-76.
Προτάσεις εμβάθυνσης στην ιστορία των Οθωμανών στην Ευρώπη:
– Fernand Braudel, La Méditerranée et le monde méditerranéen àl’époche de Philippe II, Paris 1949.
– William H. McNeill, Europe’s Steppe Frontier 1500-1800, Chicago 1964.
– Η.Α.R. Gibb και Η. Βοwen, Islamic Society and the West, Oxford 1950, 1957.
– Α.Η. Lybyer, The government of the Ottoman Empire in the time of Suleiman the Magnificient, Harvard 1913.