Στο κείμενο του Το συμβάν της δημοκρατίας, η αξία του Περικλή και το ατόπημα του Umberto Eco ο καθηγητής Γιώργος Οικονόμου διατύπωσε μια σειρά αντιρρήσεων επάνω στο σκανδαλιάρικο (ομολογουμένως) κείμενο του Umberto Eco «Περικλής ο λαϊκιστής». Ο χαρακτηρισμός που έδωσε ο κ. Οικονόμου στην κριτική του Eco, «ατελής και επιπόλαια», είναι κατανοήσιμος. Η συμφωνία μας στο σημείο αυτό δεν αναιρεί όμως το γεγονός πως η κριτική που ασκεί ο Eco στην πολιτική προσωπικότητα του Περικλή (ακόμα και επιπόλαια), περιέχει παρατηρήσεις που είμαστε υποχρεωμένοι να λάβουμε υπόψη μας. Στο παρόν κείμενο δεν θα σταθούμε στα αμφιλεγόμενα σημεία του Θουκυδίδη και του Περικλή αλλά θα μετατοπίσουμε το κέντρο της συζήτησης γύρω από τον τρόπο που αποτιμούμε σήμερα την αθηναϊκή δημοκρατία και τις προοπτικές μιας μελλοντικής.
Οφείλουμε πρώτα να ξεκαθαρίσουμε το εξής: Χωρίς αμφιβολία η κοσμοαντίληψη μας έχει διαμορφωθεί στην σκιά των επιτευγμάτων που παρήγαγε ο 5ος π.Χ. αιώνας. Υπό την έννοια αυτή η συζήτηση για την αθηναϊκή δημοκρατία και τον Θουκυδίδη, όσες φορές και να επαναληφτεί είναι πάντα επίκαιρη και έχει πάντα κάτι νέο να προσφέρει. Οφείλουμε όμως να παραδεχτούμε ότι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την θέση της αθηναϊκής δημοκρατίας στην ιστορία, «το κατ’ εξοχήν πολιτικό γεγονός, το συμβάν», την μυστικοποιεί και την εξιδανικεύει πέραν κάθε δόκιμου θαυμασμού. Η εξιδανίκευση του αθηναϊκού δήμου επιβεβαιώνεται σχεδόν κάθε φορά που μια συζήτηση για την δημοκρατία καλύπτεται από το πέπλο του προτύπου της και εξαναγκάζεται να αναδιατυπώνει ξανά και ξανά τους ίδιους επαίνους. Η επανάληψη αυτή εκτός από την κούραση και το αδιέξοδο που επιφέρει, έρχεται και σε αντίφαση με μια από τις πιο βασικές προϋποθέσεις του δημοκρατικού ιδεότυπου: Την αποδαιμονοποίηση.
Συμβαίνει λοιπόν το εξής παράδοξο: όσοι προβάλουν ως πρότυπο την αθηναϊκή πολιτεία του 5ου π.Χ. αι. υπονομεύουν κάθε προσπάθεια να αναπτυχθεί με σύγχρονους και πολιτικούς όρους οποιαδήποτε άλλη δημοκρατική προοπτική. Επιπλέον οι εξιδανικευτές του αθηναϊκού δήμου άθελα τους προσφέρουν επιχειρήματα στα χέρια όσων προβάλουν την ρουσσωική αντίρρηση*:«Αν υπήρχε λαός θεών, θα κυβερνόταν δημοκρατικά. Μια τόσο τέλεια διακυβέρνηση δεν ταιριάζει σε ανθρώπους». Σε τελική ανάλυση ο εκθειασμός της αθηναϊκής δημοκρατίας συγκλίνει υποστηρικτές και αρνητές της. Το σκεπτικό, όσο αφορά τους αρνητές είναι το εξής: Ακόμα και αν η δημοκρατία είναι ένα ιδανικό πολίτευμα, η εξιδανίκευση της Αθήνας του Περικλή, απλώς επιβεβαιώνει με έμφαση το γεγονός ότι η εποχή της δημοκρατίας έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί και είναι δεμένη στο παρελθόν, μαζί με τον βράχο της ακρόπολης και τα χαλάσματα του Παρθενώνα. Όσο ηρωοποιείται ο αθηναϊκός δήμος η δημοκρατία αποκτάει ονομαστική αξία μουσειακού περιεχομένου. Εκείνοι που μένουν ικανοποιημένοι από μια τέτοια κατάληξη είναι μόνο όσοι θέλουν να αποκόψουν στην δημοκρατία την διέξοδο της στον σύγχρονο κόσμο.
Μονισμός με Δ και δημοκρατίες
Η δημοκρατία ως αυτοκυβέρνηση και αυτοδεσποτεία δεν μπορεί να εξαντλείται σε μια μόνο πόλη του 5ου αι. π.Χ.. Η λεζάντα με την οποία προβάλλεται η αρχαία Ελλάδα ως «η χώρα στην οποία γεννήθηκε η δημοκρατία» συνοδεύεται στα ψιλά της γράμματα από την υποσημείωση πως είναι και «η χώρα στην οποία η δημοκρατία πέθανε». Απορούμε εάν δεν αντιλαμβάνονται το αδιέξοδο όσοι λένε «τι θα ήταν η αθηναϊκή δημοκρατία χωρίς τον Περικλή, και τι θα ήταν η ανθρώπινη ιστορία χωρίς την αθηναϊκή δημοκρατία;». Ένα τέτοιο σχήμα λόγου οδηγεί με πλάγιο τρόπο στο συμπέρασμα ότι η δημοκρατία μπορεί να είναι ή σαν την Αθήνα του Περικλή ή τίποτα. Ακολουθώντας πιστά το παραπάνω σχήμα σκέψης οι John Dunn και Quentin Skinner, στο βιβλίο τους ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Το Ταξίδι που δεν τελείωσε (508 π.Χ.-1993 μ.Χ), προεξόφλησαν την θνησιγένεια κάθε μελλοντικής προοπτικής με το δικό τους σχήμα λόγου: γιατί αποδείχτηκε τόσο εύκολη τελικά η συντριβή της παντοδύναμης και γοητευτικής ιδέας της δημοκρατίας όχι μόνον από την ιστορία της Ελλάδας, αλλά ουσιαστικά και από κάθε άλλη πολιτισμένη κοινωνία κατά το μεγαλύτερο μέρος των δύο χιλιάδων ετών και πλέον που ακολούθησαν; Είναι φανερό πως τέτοιες διαπιστώσεις εναποθέτουν την δημοκρατία στο μουσείο της πολιτικής ιστορίας. Φαίνεται παράδοξο εκ πρώτης αλλά ενδέχεται όσοι θελήσουν να υπερασπιστούν ένα μέλλον για την δημοκρατία να υποχρεωθούν αργά ή γρήγορα σε ρήξη με όσους, σαν τους Dunn και Skinner, είναι ένθερμοι υποστηρικτές του παρελθόντος της.
Η άποψη που θεωρεί την δημοκρατία του Περικλή ιδανικό πρότυπο δημοκρατίας όχι μόνο υποδεικνύει έμμεσα πως είναι ανεφάρμοστη και παρωχημένη αλλά και είναι ιστορικά εσφαλμένη και πολιτικά παραπλανητική. Το δημοκρατικό φαινόμενο αποτελεί αστερισμό αναρίθμητων σημείων στον χρόνο και τον τόπο και δεν εξαντλείται σε ένα μόνο συμβάν.
Πόσοι γνωρίζουν ότι ο Αριστοτέλης, εκτός από το σύγγραμμα του Αθηναίων Πολιτεία, είχε συνολικά ολοκληρώσει 158 μελέτες για αντίστοιχα διαφορετικές πολιτείες; Αν η αθηναϊκή δημοκρατία αποτελούσε για τον ελληνικό κόσμο το ιδεώδες πρότυπο που αποτελεί για τον σημερινό, ο Αριστοτέλης δεν θα έκανε ποτέ τον κόπο να συντάξει επιπλέον 158 διαφορετικές «Πολιτείες». Ο λόγος δεν είναι άλλος από το γεγονός ότι κάθε πόλη αποτελούσε ένα ξεχωριστό αυτοπολιτειακό σύστημα, με δικούς της θεσμούς και δικό της κοινόν, εντελώς διαφορετικό από τις υπόλοιπες.
Η έμφαση στην αθηναϊκή δημοκρατία και τους θεσμούς της δημιουργεί την ιστορική οφθαλμαπάτη πως υπάρχει «μία» ενιαία και καθολική Δημοκρατία. Η αναγωγή της δημοκρατίας σε ένα αφηρημένο μέγεθος όπου όλα τα είδη της μπορούν να περιγραφούν από το κατηγόρημα της Δημοκρατίας με Δ κεφαλαίο στοιχειώνει το σήμερα κάνοντας δύσκαμπτη την εξέλιξη της πολιτικής θεωρίας. Σίγουρα μια δημοκρατία μπορεί να διακριθεί από τα αντίθετα της. Όμως οι διακρίσεις αυτές εξηγούν τι δεν είναι δημοκρατία· στέκονται ανίκανες να εξηγήσουν τι μπορεί να είναι σήμερα μια δημοκρατία.
Η αδυναμία αυτή εξηγεί σε μεγάλο βαθμό το θόρυβο των όρων και των επιθέτων που έχουν περιβάλει την συζήτηση για την δημοκρατία (άμεση, συμμετοχική, αντιπροσωπευτική, αταξική κλπ). Η ίδια αδυναμία εξηγεί επίσης και την διαρκή προσπάθεια να διαχωριστεί η «καθαρή» Δημοκρατία από τις υπόλοιπες «ακάθαρτες»: ταξικές, ολιγαρχικές, βουλευτικές, καπιταλιστικές, φιλελεύθερες, λαϊκές κλπ. Κατά την γνώμη μας η αποτυχία να σκεφτούμε πολιτικά την δημοκρατία (παρά μόνο ιδανικά), προέρχεται από την αδυναμία μας να τη δούμε ιστορικά και σε μεγάλο βαθμό αυτό οφείλεται και στην εξιδανίκευση της Αθήνας του 5ου π.Χ. αιώνα.
Ο καθηγητής διοικητικού δικαίου Περικλής Αργυρόπουλος (1843) σχολιάζοντας τον νόμο του Όθωνα που κατήργησε τις κοινότητες έγραφε :«Αν ο άνθρωπος δημιούργησε τους νόμους και τα κράτη, είναι ο Θεός που δημιούργησε τον δήμο». Από όλα τα πολιτεύματα που γνωρίζουμε η δημοκρατία είναι η μόνη που μπορεί να επικαλεστεί το έσχατο εθιμικό δίκαιο. Την επισήμανση αυτή επιβεβαιώνουν τα όσα αποκαλύπτουν το Αin Ghazal, το Göbekli Tepe, το Nevali Cori και πολλοί άλλοι αγροαστεακοί οικισμοί. Το τόξο της εγγύς Ανατολής ανέπτυξε πριν από 10 χιλιάδες χρόνια την βάση μιας ομότιμης και πλουραλιστικής οργάνωσης μοναδικής αλλά και ταυτόχρονα δημοκρατικής. Οι γνώσεις μας για την περιπέτεια της δημοκρατίας μέσα στην ιστορία είναι ακόμα ισχνές και μυθικές. Με την κυριολεξία του όρου δεν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε αυτές τις αγροαστεακές κοινότητες δημοκρατία. Η μορφή τους δεν είχε ακόμα υπερβεί το φατριακό σχήμα. Είναι όμως δημοκρατικές στην ουσία τους και το στοιχείο αυτό έχει μέγιστη σημασία για να αντιληφθούμε τον πολυαστερισμό της δημοκρατίας και να την χειραφετήσουμε από τα φαντασιακά δεσμά της αθηναϊκής.
Για τους πόθους και τις κλίσεις της καρδιάς που έχουν την δύναμη να αναμορφώσουνε τον κόσμο
Τα όσα σημειώνουμε παραπάνω είναι κάτι περισσότερο από ένα σχολαστικισμό ιστορικού ενδιαφέροντος. Το γεγονός ότι διαρκώς προβάλλεται ως ιδεατός τύπος δημοκρατίας η αθηναϊκή του 5ου π.Χ. αιώνα περιορίζει την ικανότητα μας να αντιληφθούμε το δημοκρατικό φαινόμενο στην πλήρη του διάσταση και -μιλώντας πάντα αποκλειστικά και μόνο για την ελληνική γεωγραφία- να του δώσουμε σύγχρονη προοπτική. Η αυτοπολιτεία αποτελεί βαθμίδα ποιότητας σημαντικότερη από την ίδια την δημοκρατία γιατί η δεύτερη είναι μέγεθος απόλυτα εξαρτημένο από το είδος της πρώτης. Αυτό είναι μια επισήμανση που αμελούν να λάβουν υπόψη τους ιδιαίτερα όσοι είναι θιασώτες της άμεσης δημοκρατίας. Προβάλλεται διαρκώς στο προσκήνιο η τάχα δήθεν συζήτηση περί του δημόσιου χώρου και των κοινών, αλλά τα παραπάνω γίνονται με ένα απολύτως μεταφυσικό τρόπο, σαν τους metaphysiciens politiques που περιέγραφε ο Jacques du Pan το 1782. Κανείς τους δεν φαίνεται από αυτούς να είναι ικανός να τα ορίσει συγκεκριμένα και να τα υποδείξει.
Στον ίδιο βαθμό παραγνωρίζεται η θεμελιώδης αντίφαση που χωρίζει σε διαφορετικές ποιότητες μεταξύ τους τη μαζική κοινωνία από την αυτοπολιτεία. Η δημοκρατία δεν μπορεί να είναι προϊόν μιας κοινωνίας ιδιωτών, προϋποθέτει σχέσεις έξω από το πλαίσιο της μαζικής κοινωνίας. Για την σύγχρονη δημοκρατία η κλίμακα αποτελεί πρόβλημα μεγαλύτερο από την εφαρμογή της. Ποιά μορφή δημοκρατίας αντιστοιχεί στο έθνος, το κράτος και την κοινωνία των ξεριζωμένων ατόμων; Η απουσία απάντησης σε αυτό το ερώτημα συγκροτεί το αδιέξοδο στο οποίο έχει εγκλωβιστεί η προοπτική μιας σύγχρονης δημοκρατίας.
