Ο πεζογράφος, ιστορικός και δοκιμιογράφος Κώστας Χατζηαντωνίου, μετά το θρυλικό Αγκριτζέντο επανακάμπτει με ένα ακόμη εξαιρετικό μυθιστόρημα, κάποια χρόνια μετά (χρόνος επαρκής για έρευνα και πληροφορία, καθώς επίσης και για εμπεριστατωμένη εργασία), βάζοντάς μας πάλι πολλές δυσκολίες, καλώντας μας να γίνουμε ακόμα κοινωνοί και βερμπαλιστικών ερωτημάτων και, εν κατακλείδι, δείχνοντάς μας τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσει κάποιος προκειμένου να φθάσει εκεί απ’ όπου ο συγγραφέας ξεκίνησε. Πράγματι (και αρχίζουμε με αυτή την παρατήρηση όχι για κανέναν άλλο λόγο αλλά γιατί είναι καθοριστική), ο Χατζηαντωνίου κάνει πράξη αυτή την εντελώς παραποιημένη λέξη, που λέγεται «διαλεκτική» (όρος φιλοσοφικός, επιστημονικός και κριτικός), καθώς αφηγείται με ερωτήσεις, περιγράφει ερωτηματικά και σε μεγάλο μέρος του έργου δεν έχουμε απόλυτη άποψη αλλά το αντίθετο, πρόταση προς συζήτηση (άρα μπορεί και ο αναγνώστης να βάλει τη δική του θέση σε ό,τι διαβάζει). Εργαζόμενος με αυτή τη λογική, ο Χατζηαντωνίου αφενός αποποιείται τον χαρακτήρα του παντεπόπτη, του πανεπιστήμονα, του (ας το πούμε λαϊκά) παντογνώστη, και θέτει στην διαδικασία τόσο της γραφής όσο και του μηνύματος αλλά και της πρόσληψης από τον κόσμο την εν γένει απώλεια, αφετέρου υιοθετεί την εικόνα της πολυπλοκότητας μιας αλήθειας, τις δύο ή και περισσότερες όψεις του ίδιου νομίσματος και, τέλος, την διασταύρωση των υλικών που με την έρευνα έχει κατακτήσει, μέσα από τις διαλεκτικές μορφές έκφρασης, τόσο ξεχασμένες σήμερα και παράλληλα τόσο ανοιχτές σε καταθέσεις έντονου προβληματισμού. Άρα, γίνεται σαφές, πως η τριβή του Χατζηαντωνίου με το δοκίμιο και η ενασχολησή του με την Ιστορία γίνονται εργαλεία και στον πεζό λόγο, στην λογοτεχνία, με τρόπο όχι απλώς μεθοδολογικό αλλά πολύ παραπάνω (με τρόπο) γραφής που επιφέρει πλήθος ερμηνειών και πλήθος αποτελεσμάτων.

     Ας δούμε λίγο πώς είναι δομημένο το βιβλίο (για τον μύθο του θα μιλήσουμε λίγο παρακάτω). Κατ’ αρχάς χωρίζεται σε τρία ισομεγέθη μέρη, συν ο επίλογος. Ο Χατζηαντωνίου δεν αφηγείται γραμμικά, αντίθετα μπορεί, για παράδειγμα, απ' την τραγωδία της Κυπρου το 1974 να πεταχθεί στην Γενοκτονία των Ποντίων ή πάλι στην Μικρασιατική Καταστροφή το 1922. Αυτό τι σημαίνει; Σημαίνει απλώς πως καταγράφει όλες τις ήττες του Ελληνισμού, της μικρής κουκκίδας στην ανατολική Μεσόγειο στην διάρκεια του 20ού αιώνα, με την πρόθεση να καταδείξει πώς γονάτιζε αλλά πάντα σηκωνόταν, έστω και με απώλειες, έστω και χωρίς το ένα χέρι ή το ένα πόδι, όπως οι Καρυάτιδες του Παρθενώνα. Ο Χατζηαντωνίου ως ιστορικός γνωρίζει πολύ καλά πως στο Αλβανικό Μέτωπο –παρά τις ηρωικές εφορμήσεις των στρατιωτών μας– στην ουσία δεν υπήρχε το παραμικρό σχέδιο κατάκτησης των πάτριων εδαφών, άρα το σπάσιμό του και η υποχώρηση ήταν θέμα χρόνου. Γνωρίζει πολύ καλά πως στην Μικρασία έγιναν τόσα λάθη όσα δεν βάζει ο νους ακόμη και του τελευταίου στρατιώτη. Ότι στην Κύπρο έγιναν τα μύρια όσα (πραξικοπήματα και λοιπά), ώστε να ακολουθήσει ο διαμελισμός από την βάρβαρη μπότα του Αττίλα. Και στον Εμφύλιο, και στην Χούντα, παντού όπου η Ελλάδα υπέστη ήττες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη. Ο Χατζηαντωνίου είναι ένας συγγραφέας στα μάτια του οποίου η Ιστορία, η επίσημη, η καταγεγραμμένη, δεν αποτελεί φέουδο και τσιτάτο, το αντίθετο, μπορεί να την δει κανείς όπως θέλει, να την αναλύσει όπως επιθυμεί και να δει τα κρυφά της σημεία (εντάξει, ίσως η λέξη «κρυφά» να μην αποτυπώνει τόσο καλά αυτό που συζητάμε), τα μυστικά εν τέλει, τα οποία και αποτελούν το ψαχνό της, το βάρος της, την αξία της.

     Ολόκληρο το πρώτο μέρος (το καλύτερο του τόμου) είναι γραμμένο για πόλεμο, πολεμικές επιχειρήσεις που δεν έχουν κανέναν απολύτως στόχο, μάχες απογοητευτικές με μόνο νεκρούς παρά τον ηρωισμό τους, ένα ιστορικό παζλ καταγραφής ηττών, απωλειών, νεκρών, συρρίκνωσης και εν τέλει πολιτικού, κοινωνικού και πολιτισμικού εξανθρωπισμού.

     Θα ήθελα να πω δυο λόγια (και μόνο) για τον μύθο του μυθιστορήματος Ο κύκλος του χώματος (που θα μπορούσε να είναι και «Ο κύκλος του αίματος»): ο γιος του μεγαλοαστού Γαβαλά πέφτει νεκρός στα γεγονότα της Κύπρου σε τούρκικη ενέδρα. Έτσι παίρνουν την σκυτάλη τα δυο ξαδέρφια του και ειδικά ο Μιχαήλ, τον οποίο και παρακολουθούμε παράλληλα με την ζωή του άλλου, σε συνάφεια με τα πολιτικά γεγονότα της τελευταίας τριακονταπενταετίας. Τα επεισόδια διαδέχονται το ένα το άλλο –υπάρχουν θάνατοι, γάμοι, παιδιά, χωρισμοί, επώδυνη πτώση της δυναστείας, ιδεολογίες, απελευθερωτικά κινήματα και λοιπά –μέχρι τον επίλογο–, καθώς το δεύτερο και το τρίτο μέρος δεν διαφέρουν μυθολογικά αλλά ούτε και εκφραστικά – όπου ο νεαρός Γαβαλάς, ως πατέρας πλέον, οφείλει να διατηρήσει το όνομα των γονιών και των προγόνων του, παρά την επελθούσα κατάρρευση και σε οικογενειακό επίπεδο. Η οποία δεν ήταν μόνο οικονομική, δεν ήταν μόνο κοινωνική, δεν ήταν μόνο πολιτική (καθώς σοσιαλιστικά κινήματα και μαζί και ο λαός έρχονταν στην εξουσία), αλλά πολύ περισσότερο ηθική, αξιών και συμβιβασμών που αρνήθηκαν να κάνουν. Μια αλληγορική μυθιστορία, δηλαδή, που διήρκησε έναν αιώνα και η κατάληξή της ήταν η πτώση αστών και μεγαλοαστών, μέχρις ότου να δημιουργηθούν τα καινούργια οικονομικά τζάκια.

     Και αν κάποιος με ρωτήσει τι καινούργιο φέρνει ο Χατζηαντωνίου με το συγκεκριμένο βιβλίο γύρω και πάλι από ιστορικά συμβάντα που τόσοι και τόσοι έχουν ασχοληθεί, θα απαντήσω με αυτές τις λίγες φράσεις: η Ιστορία είναι πηλός. Παίρνεις ό,τι σου χρειάζεται, το πλάθεις, το πιλατεύεις, το σφυρηλατείς και έτσι η ματιά σου διαφέρει, γίνεται προσωπική θέση που άπτεται της πραγματικότητας και, τέλος, υπενθυμίζει στους νέους την γνωριμία του παρελθόντος προκειμένου να ζήσουν στο μέλλον.

 Δημοσιεύτηκε 07 Ιουνίου 2017

Ο κύκλος του χώματοςΚώστας Χατζηαντωνίου
Καστανιώτης
296 σελ.
ISBN 978-960-03-6182-7 Τιμή: €15,90